Hoe… Etnografische methoden & participerende observatie gebruiken

Wat zijn etnografische methoden?

Ethnografische methoden zijn een onderzoeksbenadering waarbij je naar mensen in hun culturele omgeving kijkt, met als doel een verhalend verslag van die specifieke cultuur te produceren, tegen een theoretische achtergrond. Als onderdeel hiervan zul je kijken naar:

• Daden en woorden
• Hoe ze met elkaar omgaan, en met hun sociale en culturele omgeving
• Wat niet gezegd wordt evenveel als wat gezegd wordt
• Taal, en symbolen, rituelen en gedeelde betekenissen die hun wereld bevolken

Organisatorische etnografie

Ethnografie is een studie van cultuur, daarom kijkt de organisatorische etnografie naar de cultuur van organisaties.

Organisatiecultuur bestaat in de hoofden van de mensen die deel uitmaken van die organisatie, terwijl organisatie-etnografie zich bezighoudt met settings waarbinnen sociale relaties plaatsvinden tussen actoren die op bepaalde doelen zijn ingesteld.

Deze cultuur ontwikkelt zich in de loop der tijd, bevat dominante culturen en subculturen, en is onderworpen aan eigen regels, riten, mythen en symbolen.

Geschiedenis van de etnografische methoden

Ethnografie vindt haar oorsprong in de sociale antropologie, en in het bijzonder in het werk van Malinowski, wiens baanbrekende tekst Argonauten van het westelijk deel van de Stille Oceaan zijn ervaring beschrijft van een langdurig leven met eilandbewoners in de Stille Zuidzee, en de antropoloog aanraadt ten minste een jaar in het veld door te brengen, de taal te leren, en te leven als een van de bevolkingsgroepen die hij of zij bestudeert.

Het werd in de jaren dertig overgenomen door de sociologie, toen de school van Chicago tijdens de grote depressie “afwijkende subculturen” in stedelijk Amerika bestudeerde.

Vroegere etnografen werden bekritiseerd om hun afstandelijke houding, met name door feministische antropologen, maar recente aanpassingen van de methode gebruiken deze in actie-onderzoek, waarbij de bestudeerde populatie zelf betrokken raakt bij de vraag naar informatie en betekenis.

Onderzoeksparameters

Ethnografische methoden zijn kwalitatief, inductief, exploratief en longitudinaal. Zij leveren een dikke, rijke beschrijving op over een relatief klein gebied.

Als onderzoeker kunt u uw gegevens het beste iteratief verzamelen, waarbij u een “reflexieve” rol aanneemt – dat wil zeggen observeren, reflecteren, een theorie opbouwen en dan teruggaan in het veld om die te toetsen.

Dit toetsingsproces is essentieel, vanwege het onvermijdelijke element van subjectiviteit in een onderzoeksmethode waarbij u, de onderzoeker, het instrument bent.

Er zijn een aantal praktische overwegingen bij etnografische methoden, zoals:

• Tijd. Studies zijn tijdrovend om uit te voeren. Als u van etnografie een van uw methoden voor een proefschrift wilt maken, hebt u dan wel voldoende tijd voor de einddatum? Als onderdeel van een groot onderzoeksproject, zal het project de kosten dragen?
• Plaats. U moet ervoor zorgen dat u de medewerking krijgt van de organisatie die u wilt observeren en beslissen of u de hele organisatie, een deel ervan of een dwarsdoorsnede wilt bekijken.

Gegevensverzamelingsmethoden en triangulatie

In het meeste etnografisch onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van participerende observatie, gewoonlijk getrianguleerd met interviews en/of gewone “informele” gesprekken.

Triangulatie is vooral belangrijk omdat één methode op zichzelf meestal niet betrouwbaar is.

U kunt ook veel informatie halen uit andere bronnen, zoals:

• Schriftelijke documenten, bijv. e-mails, beleidsdocumenten, notulen van vergaderingen, organigrammen, rapporten, procedurehandleidingen, “officieel” bedrijfsmateriaal zoals een intranet, brochures, persberichten, reclame, webpagina’s, jaarverslag.
• Bedrijfsevenementen zoals de jaarlijkse personeelsconferentie en het kerstfeest, enz.
• Branding – logo en hoe het wordt toegepast, slogan, enz. Branding is een bijzonder sterk gebruik van symboliek.
• Locatie, gebouwde omgeving, ontwerp, enz.

Een andere gebruikte methode is die van het dagboek, dat de deelnemers moeten invullen (u zult ook een dagboek invullen als onderdeel van uw deelnemersobservatie.

Dit kan bestaan uit vaste categorieën, zoals bij gestructureerde observatie, of de deelnemer kan worden gevraagd een verslag bij te houden van zijn ervaringen (bijvoorbeeld zijn reacties op een training) of van wat hij doet.

Wat is participerende observatie?

Deelnemersobservatie is een van de belangrijkste methoden voor etnografische gegevensverzameling.

De essentie van deelnemersobservatie is dat u, als onderzoeker, het onderwerp van onderzoek observeert, hetzij door rechtstreeks aan de actie deel te nemen, als lid van de onderzoekspopulatie, hetzij als een “zuivere” waarnemer, in welk geval u niet aan de actie deelneemt maar toch ter plaatse aanwezig bent, bijvoorbeeld door het observeren van arbeiders in een productiefabriek of van discussianten in de directiekamer.

In beide gevallen observeert, noteert, registreert, beschrijft, analyseert en interpreteert u mensen en hun interacties, en daarmee samenhangende gebeurtenissen, met als doel een systematisch verslag te verkrijgen van het gedrag en de denksystemen van een bepaalde gemeenschap, organisatie of instelling.

Waarom participerende observatie gebruiken?

Net als andere etnografische methoden is participerende observatie sterk gebaseerd op de klassieke methoden die in de vroege antropologie werden gebruikt door Malinowski en anderen, toen zij bepaalde bevolkingsgroepen bestudeerden, vaak jarenlang achter elkaar, waarbij zij gedetailleerde aantekeningen maakten.

Participerende observatie is gewoonlijk inductief, en wordt uitgevoerd als onderdeel van een verkennende onderzoeksfase, met het doel hypothesen te formuleren op basis van de gegevens. Het wordt vaak in verband gebracht met de grounded theory-methode, volgens welke onderzoekers het onderzoeksterrein opnieuw bezoeken met steeds diepere kennis.

De kracht van participerende observatie is het vermogen om diepte te beschrijven (thick description) en om menselijk gedrag te helpen begrijpen.

Researcher roles

Er is een continuüm in observatietechnieken tussen de heimelijke en de openlijke waarnemer, en de waarnemer die volledig deelneemt aan de activiteit en degene die louter een “vlieg op de muur” is.

Er zijn problemen met al deze benaderingen, maar het ideaal is ervoor te zorgen dat een maximale hoeveelheid informatie wordt verkregen, terwijl tegelijkertijd een maximale afstand wordt bewaard om de objectiviteit van de onderzoeker te waarborgen.

Welke rol wordt aangenomen, hangt af van het onderwerp dat wordt onderzocht, bijvoorbeeld:

• Volledige deelnemer. Er zijn voor de hand liggende ethische overwegingen om deel uit te maken van een groep en uw rol als onderzoeker die later de studie zal schrijven niet te onthullen, maar in sommige omstandigheden zou het onthullen van uw rol het onderzoek kunnen schaden, vooral als het onderwerp iets delicaats betreft zoals het gebruik van alcohol of drugs.
• Volledige waarnemer. Dit kan geschikt zijn voor een situatie waarin het onderwerp relatief grootschalig is, bijvoorbeeld het observeren van mensen in een winkelcentrum of in een supermarkt, of waarin het onthullen van de rol de dynamiek van klein groepsgedrag zou kunnen vernietigen, zoals bijvoorbeeld het observeren van het gedrag van groepen winkelend publiek.
• Waarnemer als deelnemer. Het nadeel is dat u, hoewel u op een bepaalde manier aan de activiteit deelneemt, de emotionele betrokkenheid verliest, maar het voordeel is dat u zich kunt concentreren op uw rol als onderzoeker. Het zou gebruikt kunnen worden als je bijvoorbeeld mensen observeert op een training, of gebruikers van elektronische courseware, waarbij het heel belangrijk is om de reacties en mentale processen van de deelnemers te begrijpen in plaats van wat ze doen.
• Deelnemer als waarnemer. Het voordeel van deelnemen is dat je volledig deel gaat uitmaken van de groep, en dat je direct kunt ervaren wat je proefpersonen ervaren. Dit is vooral nuttig wanneer u bijvoorbeeld inzicht wilt krijgen in werkpraktijken of functierollen.

Er zijn nog andere mogelijke rollen voor de waarnemer:

• Als facilitator en change agent, wanneer u niet alleen betrokken raakt als deelnemer, maar als iemand die de proefpersonen wil helpen een aspect van hun wereld te veranderen, bijvoorbeeld bij actie-onderzoek.
• Als verteller, wanneer u vanuit een gezaghebbende positie beschrijft wat u hebt waargenomen.

Gestructureerde observatie

Gestructureerde observatie verschilt van participerende observatie doordat ze afstandelijker en systematischer is, en doordat wat wordt waargenomen vaak een meer mechanisch karakter heeft. Het is ook een kwantitatieve in plaats van een kwalitatieve techniek, gericht op het kwantificeren van gedrag in plaats van het verkrijgen van een rijke beschrijving.

Voordelen en nadelen

Deelnemersobservatie is niet zonder tegenstanders en wordt gezien als een techniek met een aantal voor- en nadelen:

Voordelen

• Het kan zeer rijke gegevens opleveren en kan bijzonder goed zijn in het blootleggen van facetten van menselijk gedrag.
• Het berust niet op de woorden van de acteurs zelf, is dus niet afhankelijk van het verbaliseringsvermogen van mensen, en levert een andere bron dan hun eigen getuigenis.
• Problemen van tijd en objectiviteit van de onderzoeker kunnen worden ondervangen door zorgvuldig gebruik te maken van steekproeven, waarbij de observatie beperkt blijft tot bepaalde plaatsen en tijden.
• Alle onderzoekstechnieken hebben ingebouwde bias-problemen: bijvoorbeeld het interviewer-effect, en de moeilijkheid om zorgvuldige enquêtevragen te formuleren.

Nadelen

• Omdat de onderzoeker het instrument is, kan het moeilijk zijn de noodzakelijke objectiviteit te handhaven.
• Goede participerende observatie kost veel tijd.
• Het vereist intimiteit en een inbreuk op de privacy die storend kan zijn voor zowel het onderzoeksproces als voor de organisatie zelf. Anderzijds is het verbergen van de eigen identiteit ethisch aanvechtbaar, omdat er sprake is van misleiding.
• Obserververv bias: de eigen opvattingen en persoonlijke overtuigingen van de waarnemer kunnen van invloed zijn op de waarnemingen.

De beste manier om participerende observatie op een nuttige en verantwoorde manier te gebruiken, is echter triangulatie met andere benaderingen.

Toepassingen op managementonderzoek

Deelnemersobservatie is gebaseerd op de sociale wetenschappen, met name de sociale antropologie, en op de vooronderstelling dat je een andere, vaak verafgelegen cultuur gaat bestuderen.

De aantrekkingskracht op managementonderzoek is dat je er de cultuur van een organisatie diepgaand mee kunt bestuderen. In veel gevallen is het echter eenvoudigweg niet praktisch om zich maandenlang onder te dompelen: de kosten zouden te hoog zijn, de organisatie is misschien niet bereid, en men kan niet echt met de werknemers leven. Daarom wordt vaak gekozen voor tijdsteekproeven, waarbij de tijdstippen waarop wordt geobserveerd zorgvuldig worden gekozen.

Gebruik bij marktonderzoek

Participant observation is bijzonder nuttig bij marktonderzoek. Het is een natuurlijke techniek omdat beide betrekking hebben op menselijk gedrag. Het kan een goede methode zijn wanneer:

• Het te bestuderen onderwerp gemakkelijk waarneembaar is en zich in het openbaar afspeelt
• Het een sociaal proces of een massa-activiteit betreft, zoals het weggooien van huishoudelijk afval
• De processen onbewust zijn, bijvoorbeeld bij een onderzoek naar in-store muziek
• Het voor consumenten niet wenselijk of gemakkelijk zou zijn om met de onderzoeker te interageren, bijvoorbeeld bij zeer jonge kinderen.

Verzameling van gegevens

De waarnemingen moeten zoveel mogelijk op de dag van het veldwerk in dagboekvorm worden opgetekend, en moeten het volgende omvatten:

1. Primaire waarnemingen met inbegrip van:
   • Datum
   • Tijdstip
   • Locatie
   • Actoren aanwezig
   • Volgorde van de gebeurtenissen, en eventuele onderbrekingen.
2. Secundaire waarnemingen in de vorm van eventuele verklaringen van anderen over wat u hebt waargenomen.
3. Belevingsgegevens met betrekking tot uw eigen gemoedstoestand, emoties en eventuele overpeinzingen.
4. Circumstantiële en achtergrondgegevens over de organisatie, sleutelfuncties, enz.

Analyseren, theoretiseren en opschrijven

Analyse van ongestructureerde gegevens

Wat de analyse van etnografisch gegenereerde gegevens onderscheidt, is dat het onderzoeksproces inductief en iteratief is.

In tegenstelling tot het keurige lineaire traject van ander onderzoek, waarbij je een instrument construeert om een theorie te bewijzen en pas analyseert als je alle gegevens hebt verzameld, kunnen bij etnografisch onderzoek gegevensverzameling en analyse gelijktijdig plaatsvinden, terwijl theorieën worden gevormd op basis van een aantal gegevens en vervolgens worden getoetst en verfijnd aan de hand van verdere gegevens. Dit proces staat bekend als analytische inductie.

Wanneer u begint met het verzamelen van gegevens, zult u al snel merken dat u heel veel krijgt. Dit is het moment om met een eerste analyse te beginnen. Als u met het coderingsproces begint, begin dan te zoeken naar groeperingen, gebaseerd op frequentie en patronen van en in de gegevens. Naarmate u uw coderingsstructuur verfijnt, moet u uw veronderstellingen zorgvuldig controleren. Uiteindelijk zult u een punt bereiken waarop u relatief zeker bent van uw coderingsstructuur en kunt u deze gaan gebruiken als een manier om uw gegevens te ordenen.

Er zijn een aantal softwarepakketten – NVivo, QSR NUD.IST en The Ethnograph bijvoorbeeld – die u hierbij kunnen helpen, maar u kunt er ook de voorkeur aan geven een gewoon kantoorpakket te gebruiken, zoals Word of Excel. Sommige softwarepakketten bieden ook de mogelijkheid om modellen te maken.

Welke methode u ook gebruikt, in dit stadium zullen er patronen ontstaan waaruit u een theorie kunt opbouwen.

Analyse van gestructureerde gegevens

De analyse van gestructureerde observatiegegevens verschilt in die zin dat het coderingsschema wordt vastgesteld voordat met de verzameling van de gegevens wordt begonnen. In dit geval gebruikt u ofwel:

• uw eigen rubrieken, die consistent moeten zijn met uw onderzoeksvragen
• een bestaand “kant-en-klaar” codeerschema volgen
• een combinatie van deze benaderingen gebruiken, waarbij een bestaand schema wordt gewijzigd en misschien enkele van uw eigen rubrieken worden toegevoegd.

Getrouwbaarheid

Het feit dat gegevens situatiespecifiek zijn en niet gemakkelijk te repliceren, samen met de mogelijkheid van vertekening door de waarnemer, zijn bedreigingen voor de validiteit bij ongestructureerde observatie.

Deze bedreigingen kunnen worden ondervangen door:

• Het controleren van de observaties, en interpretaties daarvan, met de deelnemers, als een vorm van triangulatie.
• Het controleren van de coderingsstructuur, wat kan worden gedaan door de onderzoeker aan de hand van opkomende theorie, en door andere onderzoekers die de gegevens coderen om te zien of zij met vergelijkbare coderingsstructuren komen.
• “Perspicacity” – het vermogen om uit de gegevens algemene principes af te leiden die licht kunnen werpen op andere soortgelijke situaties.

Theorievorming

Het literatuuronderzoek wordt gewoonlijk aan het begin van het onderzoeksproces gedaan. Maar bij etnografisch onderzoek volgt het vaak op (ten minste een deel van) de gegevensverzameling en -analyse – omdat het samenhangt met theorievorming.

Bij etnografisch onderzoek wordt de onderzoeker vaak vergeleken met een journalist die een verhaal onderzoekt en op zoek gaat naar veelbelovende onderzoekslijnen. Terwijl de gegevens worden verzameld en zich patronen beginnen af te tekenen, kunnen zich interessante lijnen aftekenen waarop theorieën kunnen worden gebouwd.

Het doel van de theorie is niet voorspellen, maar verklaren, contextuele structuren zoeken en een context bieden voor gebeurtenissen, gesprekken en beschrijvingen. Je verschaft een verklarend kader voor de verschijnselen die je hebt waargenomen.

Zoals hierboven aangegeven moet je, als je eenmaal een theorie hebt geformuleerd, deze toetsen aan de gegevens, en de gegevens toetsen aan zichzelf – hoe valide is zij?

De theorie moet ook worden gesitueerd in de relevante literatuur, en een eigen theoretische context hebben.

Opstellen

Voor een proefschrift moet u de richtlijnen van uw eigen universiteit volgen en andere proefschriften bekijken waarin soortgelijke onderzoekstechnieken zijn gebruikt.

Een traditionele aanpak is echter inleiding, literatuuroverzicht, filosofische benadering en methodologie, bevindingen, analyse, discussie en conclusie.

Voor een tijdschriftartikel kunt u het beste goed kijken naar andere voorbeelden van artikelen die voor wetenschappelijke tijdschriften zijn geschreven, met name die waarin u denkt te publiceren.