De showprocessen
Toeschouwers bij een showproces
In september 1936 verving Jezjov Jagoda als hoofd van de NKVD. Meer dan enige andere politiechef was Jezjov bereid om Stalins paranoïde fantasieën te bevredigen door overal bewijzen te fabriceren van “contrarevolutionaire samenzweringen” en “spionagekringen”. Hij had Stalins gunst gewonnen door in 1935 de Kremlin Affaire aan het licht te brengen.
Jezjov had jarenlang de theorie gepromoot dat, op bevel van Trotski vanuit het buitenland, Zinovjev en Kamenjev samenzwoeren om Stalin en andere leden van de Partijleiding, waaronder Kirov, te vermoorden. Op basis hiervan heropende Stalin het Kirov-onderzoek. In augustus 1936 werden Zinoviev, Kamenev en veertien andere partijleiders berecht wegens verraad. Allen werden ter dood veroordeeld, samen met 160 andere mensen die in verband met het proces waren gearresteerd.
Dit was het eerste van verschillende ‘showprocessen’ in de periode 1936-38. Het doel was een gecoördineerd netwerk van ‘spionnen’ en ’terroristen’ te ontmaskeren, georganiseerd door voormalige oppositieleden. Het was niet voldoende hen te veroordelen en te straffen: het doel van de showprocessen was het bestaan van deze “samenzweringen” onomstotelijk te bewijzen door de beklaagden hun schuld te laten bekennen ten overstaan van de Partij en de wereld (zich niet bewust van de martelingen die werden gebruikt om hun bekentenis te verkrijgen). In NKVD kringen werd de bekentenis beschouwd als de hoogste vorm van bewijs. Er was geen ander bewijs.
Zinovjevs gevangenisfoto’s
Bij een tweede showproces, in januari 1937, werden Piatakov, Radek en vijftien andere voormalige aanhangers van Trotski veroordeeld wegens industriële sabotage en spionage – zoals reeds was bewezen bij het Kemerovo-proces.
In april-mei 1937 werden acht van de hoogste militaire bevelhebbers van het land, waaronder maarschalk Tukhachevsky (plaatsvervangend Commissaris van Defensie), generaal Uborevich (bevelhebber van het Wit-Russische Militaire District) en generaal Yakir (bevelhebber van het Militaire District Kiev) gearresteerd, op brute wijze gefolterd en in het geheim berecht wegens verraad en spionage. Er werd gezegd dat zij gefinancierd werden door de Duitsers en de Japanners. Allen werden op dezelfde dag gefusilleerd.
In het laatste en grootste showproces, in maart 1938, werden Boecharin, Jagoda en Rykov, samen met dertien andere hoge ambtenaren, veroordeeld tot de doodstraf wegens samenzwering met de Zinovjevieten en Trotskisten om de Sovjetleiders te vermoorden, de economie te saboteren, en te spioneren in opdracht van de fascistische machten. Yagoda’s betrokkenheid bij het complot zou verklaren waarom het zo lang had geduurd voordat het aan het licht kwam.
In al deze geënsceneerde openbare processen – waarin de verdachten de woorden moesten spreken die hun beulen voor hen hadden geschreven – speelde Stalin achter de schermen een regisserende rol. De doodvonnissen van de veroordeelden waren van te voren door het Politburo bepaald.