Het kan als een schok komen om Napoleon Bonaparte’s officiële verslag van Waterloo te lezen, geschreven op 20 juni 1815, twee dagen na de slag. Een belangrijke zin luidt: “Na acht uur vuren en infanterie- en cavaleriecharges kon het hele leger tevreden kijken naar een gewonnen veldslag en het slagveld in ons bezit.”
Gezien het feit dat de eerste kanonschoten rond 11 uur ’s ochtends werden afgevuurd, zou dit betekenen dat Napoleon bij het vallen van de avond als overwinnaar uit de strijd te voorschijn was gekomen. Toch heeft bijna elke historicus sinds 1815 ondubbelzinnig verklaard dat de slag werd gewonnen door de legers van de hertog van Wellington en zijn Pruisische bondgenoot generaal Gebhard Blücher, en dat de nederlaag van Frankrijk bij Waterloo een einde maakte aan Napoleons keizerschap. Hoe kon hij dan “met voldoening kijken naar een gewonnen veldslag”?
- 10 momenten die de doorslag gaven in de veldtocht bij Waterloo
Om het antwoord te vinden, is het nodig iets verder in het verslag te lezen, waar Napoleon toegeeft dat “om ongeveer 20.30 uur” sommige Franse troepen ten onrechte dachten dat zijn onoverwinnelijke Oude Garde het slagveld ontvluchtte, en in paniek raakten. Hij legt uit dat “de verwarring van de nacht het onmogelijk maakte de troepen te verzamelen en hen te laten zien dat ze zich vergisten”. Het klinkt hier minder als een verloren veldslag dan als een gestaakte voetbalwedstrijd.
En het was niet alleen de weldra afgezette keizer van Frankrijk die de aanvaarde historische feiten over Waterloo herschreef. Een Franse veteraan van de slag, kapitein Marie Jean Baptise Lemonnier-Delafosse, beweerde in zijn memoires: “Het was niet Wellington die won; zijn verdediging was koppig en bewonderenswaardig energiek, maar hij werd teruggedrongen en verslagen.”
Cruciaal genoeg voegt kapitein Lemonnier-Delafosse er echter aan toe dat Waterloo een “buitengewone veldslag was, de enige waarin er twee verliezers waren: eerst de Engelsen, daarna de Fransen”. Hij geeft de nederlaag dus toe, zij het op een verwarrende manier.
Wat Lemonnier-Delafosse bedoelt is dat Napoleon Wellington versloeg, en vervolgens verloor van Blücher toen de Pruisen na zonsondergang op het slagveld arriveerden. Dit is een belangrijk argument, omdat het suggereert dat Napoleon uit 18 juni kwam met één overwinning en één nederlaag. We zijn terug bij de voetbalanalogie: bij Waterloo behaalde Napoleon een gelijkspel. Met andere woorden, hij was geen totale verliezer. En voor Napoleons bewonderaars, vroeger en nu, is dit altijd het essentiële punt geweest.
Ook vandaag nog is er een ondersoort van historici (meestal Fransen, niet verwonderlijk) die zich toelegt op het in stand houden van het idee van ‘Napoleon Bonaparte, de winnaar’. Zij presenteren hem als een groot generaal die misschien tegenslagen heeft gekend in Rusland in 1812 (toen hij ongeveer een half miljoen soldaten verloor en gedwongen werd al zijn gebiedswinst op te geven) en België in 1815 (hoewel niet te vergeten dat Waterloo een gelijkspel was), maar die, wanneer alle veldslagen worden opgeteld, een winnaar was – de grootste held van Frankrijk ooit, die de grenzen van de natie uitbreidde tot het door Frankrijk gedomineerde Europa zich uitstrekte van Portugal tot Polen, en van de Oostzee tot de zuidpunt van Italië. Bijna het enige stukje dat nog ontbrak aan zijn imperium-bouwende puzzel was Groot-Brittannië.
Daarom is Waterloo zo belangrijk, en waarom er nog steeds een controverse over woedt (in Franse hoofden, tenminste) – het werd uitgevochten tegen Frankrijks oude vijand, de Engelsen, met wie het sinds 1337 vrijwel onafgebroken in oorlog was geweest. Groot-Brittannië was bijna het enige Europese land dat Napoleon nooit wist binnen te vallen. Het was al vóór Waterloo een zwarte vlek op zijn kaart van Europa, dus Britse pogingen om het te verheerlijken als een Franse nederlaag dreigen de genadeslag toe te brengen aan Napoleons nagedachtenis.
- Waterloo: hoe was de slag voor Wellingtons Redcoats?
Dit alles verklaart de pervers verdraaide argumenten die Bonapartistische historici hebben gegeven om de Engels-Pruisische overwinning van juni 1815 af te zwakken, sinds Napoleon dat deed in zijn verslag na de veldslag.
Een van hun klassieke argumenten is dat Wellington vals heeft gespeeld. Een jaar eerder had hij voorspeld dat het open boerenland ten zuiden van Brussel de plaats zou kunnen zijn van een impasse tussen Britse en Franse troepen in de regio, en had hij de heuvelrug gevonden waar hij zijn soldaten op 17 juni 1815 zou opstellen. Sommigen zullen beweren dat verkenning naar hoger gelegen grond op een strategische plaats intelligente militaire planning was – voor Bonapartisten was het echter vals spelen.
Toen het slagveld eenmaal gekozen was, betogen veel Franse historici dat alle hoop op een overwinning voor Napoleons manschappen de bodem werd ingeslagen door de onbekwaamheid van zijn generaals. Zij citeren een lange lijst van fouten gemaakt door Napoleons broer Jérôme, die 5.000 levens verloor in een zinloze aanval terwijl hem was opgedragen om een eenvoudige afleidingsmanoeuvre uit te voeren aan het begin van de slag; door maarschalk Michel Ney, die verschillende slecht getimede cavaleriecharges leidde; en door maarschalk Emmanuel de Grouchy, die op verkenning was gestuurd naar Pruisen en gewoon verdween voor de dag, waarbij hij op een gegeven moment stopte om te genieten van wat verse aardbeien. Die fruitige picknick heeft zijn familienaam sindsdien achtervolgd.
Maar het trieste feit was dat na meer dan een decennium van ononderbroken oorlog, een kritiek aantal van Napoleon’s meest begaafde en meest trouwe generaals dood waren. In het begin van de 19e eeuw leidden generaals hun troepen vanaf het front, en bleven bijna permanent in de vuurlinie. Napoleons trouwste mannen waren gesneuveld in de strijd. Anderen hadden hem verraden tijdens de politieke omwentelingen in Frankrijk in 1814, toen Napoleon voor de eerste keer werd afgezet. Veel Franse troepen klaagden later in hun memoires dat hun officieren niet in Napoleons zaak geloofden.
- Wat is de betekenis van Waterloo?
Als ongeëngageerde officieren nog niet genoeg waren, werd Napoleon naar verluidt ook nog gehinderd door het weer. De regen viel de hele nacht voor de slag met bakken uit de Belgische hemel, waardoor de Franse soldaten in plassen moesten slapen en Napoleon zijn kanonnen – zijn favoriete wapen – niet op hun plaats kon manoeuvreren. Natuurlijk viel de regen ook op Wellington’s mannen, maar dat doet er in Bonapartistische ogen niet toe. Zoals de 19de-eeuwse Franse schrijver Victor Hugo het formuleerde: “Als het niet geregend had in de nacht van 17 op 18 juni, zou de toekomst van Europa er anders uitgezien hebben. Een paar regendruppels hebben Napoleon min of meer geveld.”
Hugo impliceert dat deze regen niet toevallig kwam – God zelf had besloten dat Napoleon gewoon te groot was: “Het buitensporige belang van deze man in het wereldlot bracht de zaken uit balans… Waterloo was geen veldslag. Het was een verandering in de richting van het universum.” Het was daarom onmogelijk voor Napoleon om te winnen bij Waterloo, concludeert Hugo: “Vanwege Wellington? Door Blücher? Nee, door God.” Met zulke vijanden konden geen vrienden helpen.
Napoleon had ook last van zijn gezondheid. Volgens verschillende verslagen leed hij aan aambeien, een urineweginfectie, een klieraandoening en/of syfilis. Een van Napoleons Franse biografen uit de 20e eeuw, Max Gallo, beschrijft wat het ergste geval van aambeien uit de literatuurgeschiedenis moet zijn, met “dik, zwart bloed, zwaar en gloeiend heet, dat door het onderlichaam stroomde en de aderen deed zwellen tot ze stonden te barsten”. Paardrijden op het slagveld moest een kwelling zijn. De implicatie van deze gezondheidsverhalen is natuurlijk dat de grote kampioen niet helemaal fit was op de dag dat hij gedwongen werd te vechten.
Het is omwille van al zijn lijden dat de aanhangers van Napoleon weigeren hem te zien als de verliezer van Waterloo. Integendeel, deze tegenslagen waren juist de reden dat Victor Hugo en anderen beweren dat Napoleon’s mannen de morele overwinning behaalden: in de minderheid van twee legers tegen één, geleid door generaals van tweede garnituur, afgekeurd (en veroordeeld) door de schepper van het universum, hebben ze toch een glorieuze strijd geleverd.
De Bonapartisten wijzen op een cruciaal moment tegen het einde van de slag. Toen de Fransen zich terugtrokken, deed een groep van 550 man dat zonder de gelederen te verbreken – dit was een bataljon van de Garde, geleid door generaal Pierre Cambronne. Zij werden echter snel omsingeld door Wellington’s infanteristen, gesteund door kanonnen, die de Fransen opriepen zich over te geven. Cambronne antwoordde “merde!” (“shit”). Sommigen zeggen dat hij eraan toevoegde: “De Garde sterft maar geeft zich nooit over,” hoewel hij dit later ontkende en uitlegde: “Ik ben niet dood en ik heb me overgegeven.”
- Werd het verpulverde gebeente van de soldaten en paarden die in de slag bij Waterloo waren gesneuveld, verkocht als meststof voor de bodem?
Toen de Britten dit beledigende antwoord hoorden, openden ze het vuur van de artillerie van dichtbij en roeiden ze bijna alle 550 soldaten uit. Victor Hugo ging zelfs zover te beweren: “De man die de slag bij Waterloo won was Cambronne. Met zo’n woord een dodelijke bliksem afvuren geldt als een overwinning.” En een meer moderne Bonapartist, de voormalige Franse premier Dominique de Villepin, ging nog verder en zei dat deze “merde” “een nieuw idee van Frenchness” creëerde, een uitdagende natie die gelooft in haar eigen superioriteit ondanks elk bewijs van het tegendeel.
Het is waar dat het verarmde Frankrijk al in de jaren 1820 bijna genoot van het feit dat het werd achtergelaten door de (door de Britten geleide) industriële revolutie, en zich begon te concentreren op zijn traditionele industrieën, zoals de productie van unieke regionale kazen en wijnen, de distillatie van parfums uit inheemse planten en met de hand gemaakte kleding van hoge kwaliteit. Villepin suggereert dat het wereldwijde belang van deze Franse industrieën vandaag overwinningen zijn die rechtstreeks voortvloeien uit Waterloo.
Dit om de persoonlijke overwinning van Napoleon niet te vergeten. In juli 1815, toen hij korte tijd als gevangene naar Engeland werd gebracht, vulden duizend boten de haven van Plymouth Sound. De plaatselijke bewoners wilden wanhopig een glimp opvangen van de beroemde Fransman en, volgens een Britse zeeman, “zegenden ze zichzelf dat ze zo gelukkig waren geweest” als ze daarin slaagden. Tot het bevel werd gegeven om Napoleon te verbannen naar Sint Helena, geloofde hij serieus dat hij zich in Engeland als een beroemdheid kon terugtrekken.
Ondanks zijn ballingschap in 1815 heeft de faam van Napoleon Bonaparte zich sindsdien over de hele wereld verspreid. Zijn aanhangers wijzen op het feit dat zijn graftombe in Parijs groter is, en vaker door toeristen wordt bezocht, dan die van welke koning van Frankrijk ook. Zij herinneren er terecht aan dat het rechtssysteem dat Napoleon heeft ingesteld, de Code Civil, nog steeds in heel Europa wordt gebruikt. Als er nog meer bewijs nodig is voor de blijvende roem van Napoleon: een van zijn zwarte hoeden werd in 2015 op een veiling verkocht voor 1,8 miljoen euro, aan een Koreaanse industrieel die van plan was om hem in de foyer van zijn hoofdkantoor op te hangen om te laten zien dat ook hij een winnaar was.
- Wat heeft Napoleon Bonaparte gedood?
Toen hij nog leefde, kleedde Napoleon zich altijd in zijn eigen unieke stijl. Tijdens een recent bezoek aan het nieuwe museum van Waterloo heb ik de beeldjes geteld die in de souvenirwinkel te koop waren, en de beeldjes van Napoleon met zijn kenmerkende hoed en overjas overtroffen Wellington en Blücher met minstens vijf tegen één – het is duidelijk dat het merkimago van Bonaparte voortleeft.
Kortom, Napoleon mag dan op 18 juni 1815 verloren hebben (en de discussie daarover gaat in Frankrijk nog steeds door), het valt moeilijk te ontkennen dat zijn zeer luidruchtige bewonderaars gelijk hebben – hij heeft de slag om de geschiedenis gewonnen.
Stephen Clarke is de auteur van How the French Won Waterloo (Or Think They Did) (Century, 2015).
Dit artikel is voor het eerst gepubliceerd door History Extra in augustus 2016