Terminy Celt i Celtic były pierwotnie używane przez starożytnych pisarzy greckich i rzymskich w odniesieniu do rozległej sieci plemion znajdujących się głównie w Galii (mniej więcej współczesna Francja, Belgia i północne Włochy), które twierdziły, lub były uważane przez swoich sąsiadów, że mają wspólne pochodzenie. Terminy te nie były jednak nigdy używane w odniesieniu do ludów Wielkiej Brytanii i Irlandii, mimo że wiadomo, iż mówiły one (i niektóre nadal mówią) w językach celtyckich. Niektórzy pisarze klasyczni zauważali cechy wspólne dla Celtów i Brytyjczyków, takie jak instytucja druidów i druidyzm, który według Cezara wywodzi się z Brytanii. Użycie etnonimu celtycki w odniesieniu do pokrewnych języków zarówno współczesnych, jak i starożytnych (które z kolei stanowią podzbiór indoeuropejskiej rodziny języków) datuje się na XVIII wiek, powstając w następstwie naukowego odkrycia rodzinnego podobieństwa między wciąż żyjącymi językami irlandzkim, szkockim gaelickim, manx, walijskim, kornwalijskim i bretońskim oraz dawno wymarłymi językami kontynentalnych Celtów.
Wczesny rozwój celtyckich studiów religijnych
Szybko po odkryciu wspólnego pochodzenia starożytnych i żyjących języków celtyckich około 1700 roku, rozpoczęto ambitne próby rozszerzenia „celtyckiego połączenia” poza sferę lingwistyki, a w szczególności ustanowienia celtyckich wspólnych mianowników w dziedzinie religii, światopoglądu i mitu. Centralnym elementem tych prób zrozumienia, w co wierzyli pogańscy Celtowie, kim byli ich bogowie i w jaki sposób oddawali im cześć, była postać druida, opisywanego w klasycznych źródłach jako barbarzyńskiego filozofa, a także jako przywódcę czasami makabrycznych ofiar, składanych na łonie natury, w przeciwieństwie do świątyń. John Toland (1670-1722), angielski panteista i biograf Johna Miltona, pisał z podziwem o druidach starożytnej Brytanii i propagowanej przez nich oświeconej religii. Później w mistycyzmie poety Williama Blake’a (1757-1827) nie do końca pogańscy brytyjscy kapłani odegrali ważną rolę w wizji Blake’a zbawczego związku między „Albionem” a Jerozolimą.
Z czasem druidzi (w tym ci, którzy okazjonalnie pojawiali się w średniowiecznej literaturze irlandzkiej) połączyli się w uczonej i popularnej wyobraźni z postacią celtyckiego barda, praktykującego sztuki werbalne i muzyczne, ku którym, zgodnie z popularnymi wyobrażeniami, które utrzymują się do początku XXI wieku, Celtowie mają naturalną skłonność. Wrażenie artystycznej i „druidycznej” (filozoficznej, mistycznej, a może nawet dzikiej) tendencji przedchrześcijańskiej religii celtyckiej, a nawet chrześcijaństwa, które rozwinęło się wśród Celtów, zyskało na popularności dzięki pracom szkockiego pisarza Jamesa Macphersona (1736-1796), który sfabrykował starożytnego celtyckiego poetę „Ossiana”, aby wywołać dramatyczny świat starożytnych bohaterów i bohaterek z Highland, skłonnych do romantycznej melancholii i wypowiedzi godnych oświeceniowego szlachetnego dzikusa.
Nawet na początku dwudziestego pierwszego wieku większość popularnych, neopogańskich i niektórych akademickich zabiegów na temat celtyckiej religii jest napędzana przez druidocentryczne pragnienie odzyskania mistycznej mądrości, która rzekomo informuje celtycką kulturę i sztukę. Tę popularną tendencję do postrzegania religii i sztuki Celtów jako źródeł atawistycznej prawdy, którą współcześni poszukiwacze powinni odkryć na nowo, można również przypisać wpływowi literackiej charakterystyki Celtów i ich światopoglądu, stworzonej przez bretońskiego badacza religii Ernesta Renana (1823-1892), angielskiego krytyka Matthew Arnolda (1822-1888) i irlandzkiego poetę Williama Butlera Yeatsa (1865-1939). Romantyczny obraz Celtów i ich tradycji religijnych został teraz spotęgowany przez powszechne wrażenie (oparte na niejednoznacznych dowodach), że Celtowie uprzywilejowywali kobiety i czcili swoje boginie w stopniu, który odróżniał ich od innych starożytnych ludów.
Ważne jest, aby zauważyć, że większość poważnych celtyckich badań od połowy XIX wieku została poświęcona zlokalizowaniu i uporządkowaniu dostępnych danych na temat Celtów – ich języków, historii, kultury, literatury i fizycznego zapisu, który pozostawili po sobie – a nie zajmowaniu się szerokimi, trudniejszymi do zdefiniowania i kontrowersyjnymi pojęciami, takimi jak „religia celtycka” i „mitologia”. Większe pytania, takie jak te, były w rzeczywistości ignorowane lub nawet traktowane z pogardą przez wielu, jeśli nie większość badaczy w tej dziedzinie. Niewątpliwie to zaniedbanie częściowo odzwierciedla trudności w dokładnym opisaniu celtyckich wierzeń religijnych, praktyk i mitów, biorąc pod uwagę, że przedchrześcijańscy Celtowie pozostawili po sobie stosunkowo niewiele pisemnych zapisów, a program średniowiecznych chrześcijańskich Celtów często przeważał nad impulsem etnograficznym w tym, co pisali o swojej przedchrześcijańskiej przeszłości. A jednak względny brak poważnych badań nad religią celtycką, z definicji interdyscyplinarnym przedsięwzięciem, wskazuje również na raczej skąpą komunikację między celtykami pracującymi w różnych językach i tradycjach literackich (takich jak irlandzka i walijska) oraz między tymi, którzy pracują nad celtyckimi językami, literaturami i historią, a tymi, którzy pracują nad celtycką archeologią i prehistorią.
Najwcześniejsze próby odkrycia, w co wierzyli pogańscy Celtowie, kim byli ich bogowie i jak ich czcili, które wciąż warto konsultować na początku XXI wieku, choć ostrożnie, były autorstwa pierwszego oksfordzkiego profesora celtyckiego, Sir Johna Rhŷsa (1840-1915), oraz przedsiębiorczego Anglika Alfreda Nutta (1856-1910). Uwaga tych badaczy skierowana była przede wszystkim na teksty średniowiecznych Walijczyków i Irlandczyków, a ich podstawowym założeniem było to, że „włóczędzy i przybłędy” przedchrześcijańskich wierzeń, mitów i rytuałów byli osadzeni w tej literaturze i do pewnego stopnia byli w stanie ją zrekonstruować. Istniało również znaczne zainteresowanie (szczególnie ze strony Rhŷs) folklorem współczesnych Celtów – ich przesądami, opowieściami i zwyczajami – jako odzwierciedlającym wiele z tych samych śladów. Rhŷs i Nutt, podobnie jak ich współcześni badacze, byli pod głębokim wpływem dziewiętnastowiecznego poglądu na przednowoczesną religię (szczególnie politeistyczną religię indoeuropejską) jako przednaukowy system wyjaśniający zjawiska naturalne – system, który, zgodnie z tą teorią, był podatny na błędną interpretację i załamania w miarę przekazywania go przez pokolenia. Ci pierwsi pionierzy badań nad religią celtycką swobodnie porównywali swoje dane z przedchrześcijańskimi tradycjami religijnymi innych ludów indoeuropejskich i używali wielu terminów i pojęć rozwiniętych w XIX wieku przez Jacoba Grimma (1785-1863) i Wilhelma Grimma (1786-1859), Johanna Georga von Hahna (1811-1869) i Friedricha Maxa Müllera (1823-1900).
Te dziewiętnastowieczne tendencje, zarówno stymulujące jak i ograniczające, były nadal widoczne we wczesnych dwudziestowiecznych badaniach nad religią celtycką. Wpływ na te prace – w tym Georges’a Dottina La religion des Celtes (1904), Johna Arnotta MacCullocha The Religion of the Ancient Celts (1911) i Josepha Vendryesa La religion des Celtes (1948) – miała również skłonność, wywodząca się od autorów klasycznych piszących o swoich celtyckich sąsiadach, do interpretowania celtyckich tradycji religijnych w kategoriach zapożyczonych z religii greckiej i rzymskiej (np. poszukiwanie celtyckiego „panteonu”). Niektórzy irlandzcy i brytyjscy uczeni pierwszej połowy dwudziestego wieku próbowali, czasem aż do obsesji, zrekonstruować wyspiarskie bóstwa celtyckie w zgodzie z ich kontynentalnymi kuzynami na podstawie tego, co uważali za zniekształcone średniowieczne zapisy stworzone przez chrześcijan, którzy nie mieli już kontaktu z przedchrześcijańską wrażliwością religijną. Nigdy nieukończona Early Irish History and Mythology (1946) filologa Thomasa O’Rahilly’ego rzuciła urok na całe pokolenie uczonych, ponieważ bezustannie poszukiwała słonecznych bóstw i bohaterów, choć, jak sugeruje tytuł, za niektórymi członkami mitologicznej obsady postaci O’Rahilly’ego można było dostrzec także historyczne ludy i siły. William John Gruffydd (1881-1954), w swoich wciąż wpływowych rekonstrukcjach narracji o bogach i boginiach leżących u podstaw Czterech Gałęzi walijskiej Mabinogi, zastosował niektóre z Frazerowskich sformułowań dotyczących „prymitywnej” myśli magicznej i religijnej (Nagy, 2001) oraz przetworzył paradygmat „heroicznej biografii” narracji mitycznej, wykorzystywany wcześniej przez Nutta. Późniejsze badania, które nadal wykorzystują, ale dopracowują paradygmat biograficzno-mityczny, obejmują Tomás Ó Cathasaigh’s Heroic Biography of Cormac mac Airt (1977) i Joseph Falaky Nagy’s The Wisdom of the Outlaw: The Boyhood Deeds of Finn in Gaelic Narrative Tradition (1985), oba studia nad irlandzkimi postaciami narracyjnymi, których cykle opowieści mają implikacje religijne.
Twentieth-Century Developments
As the twentieth century unfolded, Celtic scholars, pursuing questions raised by earlier scholars and their particular approaches to religion, had access to new resources and tools. Duże postępy w odkrywaniu i katalogowaniu pozostałości starożytnych ludów celtyckich sprawiły, że o wiele bardziej wykonalne i produktywne stało się porównywanie i zestawianie starożytnych obrazów ze średniowiecznymi opowieściami i postaciami narracyjnymi, na przykład w pracy Marie-Louise Sjoestedt (1900-1940) i Anne Ross’s Pagan Celtic Britain: Studies in Iconography and Tradition (1967). W międzyczasie niestrudzona działalność kolekcjonerska Irlandzkiej Komisji Folklorystycznej (Irish Folklore Commission) umożliwiła zbadanie diachronicznego rozwoju irlandzkich narracji, wierzeń i zwyczajów, które prawdopodobnie wywodzą się z przedchrześcijańskiej tradycji religijnej i które, adaptując się do zmieniających się okoliczności kulturowych, przetrwały, a nawet rozkwitły aż do czasów współczesnych. Studium Máire MacNeill z 1962 roku na temat irlandzkiego święta plonów Lughnasa oraz związanych z nim opowieści i rytuałów na przestrzeni wieków, a także monografia Patricii Lysaght z 1986 roku na temat nieprzemijającej postaci banshee, pokazują zakres chronologiczny, w jakim można obecnie prowadzić badania nad przedchrześcijańską tradycją religijną i jej proteańskim życiem pozagrobowym.
Pogłosem tych nowych podejść, Celtic Heritage autorstwa Alwyna Reesa i Brinleya Reesa (1961) przedstawiło ambitnie wszechstronną i fundamentalnie religijną interpretację średniowiecznej literatury celtyckiej. Jak dowodzili Rees i Rees, zainspirowani pracami Mircei Eliadego (1907-1986), a także Dumézila, chrześcijańskie środowisko średniowiecznej literatury celtyckiej nie powstrzymało bogatego korpusu zachowanych w niej opowieści przed udoskonaleniem i zastosowaniem odziedziczonego sakralnego modelu indoeuropejskiego społeczeństwa „trójdzielnego”, odwzorowanego w krajobrazie za pomocą nazw miejsc i lokalnych skojarzeń oraz prześledzonego w konturach uhistorycznionej, ale wciąż zasadniczo mitycznej przeszłości. Odbicia i załamania struktury społecznej i myśli, widoczne w symbolice religijnej, wyrażonej poprzez opowieści i obrazy, zajmują również poczesne miejsce w wydanej w 1961 roku książce Jana de Vriesa Keltische Religion, która koncentruje się przede wszystkim na dostępnych dowodach dotyczących kontynentalnych Celtów oraz ich sposobów i przedmiotów kultu. Druidzi przeżywają dramatyczny powrót na scenę naukową, tym razem widziani z bardziej archeologicznej i socjologicznej perspektywy, w The Druids Stuarta Piggotta (1968) i Les druides Françoise Le Roux (1961).
Wieloletnia Mitologia celtycka Proinsiasa Mac Cana (1970) zainaugurowała złoty wiek badań opartych na pewności, że kluczowe tematy i motywy w celtyckiej religii i mitologii mogą być bezpiecznie zidentyfikowane i zinterpretowane (Gray, 1981-1983; Sayers, 1985; Sterckx, 1981). Takie studia w sposób rozważny łączyły otwartość na niuanse językowego, literackiego i archeologicznego materiału dowodowego z tymi elementami podejścia Dumézila i Sjoestedta, które najlepiej służyły celtyckim materiałom, takimi jak postrzeganie mitów i rytuałów związanych z suwerennością jako zasadniczo religijnych, rozróżnienie między bohaterami kulturowymi, którzy funkcjonują w sferze społecznej, a tymi, którzy ambiwalentnie przebywają na jej granicach, oraz docenianie „wielozadaniowości” charakteryzującej kariery bogiń i innych mitologicznych kobiet. Zajmując się bardziej szczegółami niż szerszym obrazem, badacze drugiej połowy XX wieku przezornie odeszli od utrwalania monolitycznej koncepcji celtyckiej „religii” czy „mitologii” i stali się bardziej wrażliwi na różnorodność religii i mitologii, które historycznie rozwinęły się wśród Celtów, którzy sami nigdy nie byli jednym ludem.
Głównym wkładem drugiej połowy dwudziestego wieku w rozwijające się zrozumienie celtyckich tradycji religijnych była zwiększona świadomość delikatnej sztuczności leżącej u podstaw zarówno nowoczesnego naukowego pojęcia Celtów, jak i sprawozdań z przedchrześcijańskich wierzeń, praktyk i mitów przekazywanych we wczesnośredniowiecznych tekstach. Uważne badania nad „celtyckością” przewijają się przez zbawienne uporządkowanie przez Patricka Sims-Williamsa (1990) koncepcji innego świata, które rzekomo były podzielane przez wyspiarskich Celtów. Bernhard Maier w Die Religion der Kelten (2001) podobnie wykazuje zdrowy sceptycyzm wobec literackich dowodów, które, zwłaszcza w kwestiach religijnych, mogą być równie celowo mylące, co pouczające w odniesieniu do przedliterackiej przeszłości.
Śmiałość stojąca za średniowiecznym irlandzkim projektem skonstruowania obrazu przedchrześcijańskiej Irlandii i jej religii, który wydawałby się zgodny z historią biblijną i wczesnośredniowiecznymi, nie tylko celtyckimi, wyobrażeniami o tym, jak poganie oddawali cześć i w co wierzyli, była przedmiotem rewizjonistycznej pracy Kima McCone’a Pagan Past and Christian Present in Early Irish Literature (1990). W świetle tego, co obecnie wiadomo zarówno o wierzeniach i praktykach religijnych kontynentalnych Celtów (szczególnie w kontekście ich kulturowego dialogu z Grekami, Etruskami i Rzymianami), jak i o średniowiecznych kulturach irlandzkich i walijskich, zaangażowanych w ożywioną komunikację międzykulturową na północno-zachodnim krańcu Chrześcijaństwa, nie jest już naukową mądrością, jak to było kiedyś, postrzeganie ludów celtyckich jako nałogowo konserwatywnych w odniesieniu do ich tradycji religijnych. W rzeczy samej, obecnie podkreśla się tendencje synkretyczne, które doprowadziły do powstania tego, co kiedyś uważano za charakterystyczne celtyckie koncepcje religijne epoki przedchrześcijańskiej lub chrześcijańskiej, albo też koncepcje, które wydają się być z pogranicza obu tych epok (Borsje, 1996; Mackey, 1989; Sjöblom, 2000). Wynikające częściowo z hiperrewizjonistycznej krytyki celtyckich i indoeuropejskich kategorii kulturowych, jeszcze bardziej radykalne podejście naukowe do badań nad celtyckimi tradycjami religijnymi pojawiło się w 1999 roku pod przewodnictwem Simona Jamesa. Otrzymując znaczną uwagę, ale nie od razu powszechnie przyjętą, podejście Jamesa podkreśla wpływ geograficznego sąsiedztwa lub bliskości ludów na językowe i kulturowe dziedzictwo jako czynnik określający wynik rozwoju kulturowego, w tym religii.
Kontrowersja wokół znanego i formułowego zdania ze średniowiecznej literatury irlandzkiej służy jako demonstracja niektórych z kluczowych zmian w perspektywie i programie, które ukształtowały badania nad celtyckimi religiami. Powtarzającym się wstępem do bohaterskich przechwałek lub zapewnień w późno staroirlandzkich i wczesnośrednioirlandzkich opowieściach tworzących tak zwany Cykl Ulsterski, mających związek z bohaterami i sytuacjami odnoszącymi się do okresu na długo przed nadejściem chrześcijaństwa, jest zdanie: „Przysięgam na boga(ów), na którego(ych) przysięgają moi ludzie”. Wyrażenie to zostało uznane za przykład tego, co wiele z Ulster Cycle wydaje się oferować, a mianowicie „okno na epokę żelaza” (Jackson, 1964), pełne przedchrześcijańskiego światopoglądu, plemiennych bogów, na których przysięgali ludzie (być może równoległych do kontynentalnego celtyckiego bóstwa Teutatesa „Boga Ludu”), oraz innych elementów wierzeń i praktyk, które wydawały się bardziej odzwierciedlać przedromańską Galię niż wczesnochrześcijańską Irlandię. Pod koniec XX wieku ta atrakcyjna lektura Cyklu Ulsterskiego jako portalu do celtyckiej przeszłości została zakwestionowana i wysunięto argument, że wyrażenie „przysięgam” jest wymysłem ery chrześcijańskiej, mającym na celu przywołanie smaku wyobrażonej przedchrześcijańskiej przeszłości (Ó hUiginn, 1989). Wywiązała się naukowa bitwa, w której oryginalna interpretacja wyrażenia była usilnie broniona przez Calverta Watkinsa (1990).
Cokolwiek by się nie stało w wyniku tej kontrowersji i czy wyrażenie to jest autentycznie przedchrześcijańskie czy też nie, wciąż jest wiele do nauczenia się o tradycjach religijnych kontynentalnych i wyspiarskich ludów celtyckich. Zaskakująco, a może nie aż tak, rosnąca dostępność różnych typów danych (tekstowych, archeologicznych i folklorystycznych) oraz coraz większa pewność w ich zrozumieniu i wykorzystaniu sprawiły, że badacze Celtów są bardziej niezdecydowani w traktowaniu źródeł jako jednoznacznych kapsuł czasu i bardziej nieufni wobec ogólnych stwierdzeń tego rodzaju, które niegdyś charakteryzowały badania nad religią celtycką i które nadal, niestety, nękają pozornie niekończący się strumień popularnych, opublikowanych opracowań tego tematu. Na obecnym etapie wiedzy o religii celtyckiej ci, którzy naprawdę znają się na celtyckiej archeologii lub celtyckich literaturach, nie są gotowi przysięgać na cokolwiek, na jakiegokolwiek boga.
Bibliografia
Borsje, Jacqueline. From Chaos to Enemy: Encounters with Monsters in Early Irish Texts; An Investigation Related to the Process of Christianization and the Concept of Evil. Turnhout, Belgia, 1996.
Gray, Elizabeth A. „Cath Maige Tuired: Myth and Structure.” Éigse 18 (1981): 183-209; 19 (1982-1983): 1-35, 230-262.
Gruffydd, William John. Math vab Mathonwy: An Inquiry into the Origins and Development of the Fourth Branch of the Mabinogi with Text and a Translation. Cardiff, 1928.
Jackson, Kenneth Hurlstone. The Oldest Irish Tradition: A Window on the Iron Age. Cambridge, U.K., 1964.
James, Simon. The Atlantic Celtów: Ancient People or Modern Invention? London, 1999.
Le Roux, Françoise. Les druides. Paryż, 1961. Późniejsze wydania, współautorstwo z Christian Guyonvarc’h, są znacznie rozszerzone, ale niekoniecznie poprawy na original.
Lysaght, Patricia. The Banshee: The Irish Death-Messenger (1986). Boulder, Colo., 1997.
Mac Cana, Proinsias. Celtic Mythology (1970). Rev. ed. New York, 1983.
MacCulloch, John Arnott. The Religion of the Ancient Celts. Edinburgh, 1911.
Mackey, James P., ed. An Introduction to Celtic Christianity. Edinburgh, 1989.
MacNeill, Máire. The Festival of Lughnasa : A Study of the Survival of the Celtic Festival of the Beginning of Harvest. Londyn, 1962.
Maier, Bernhard. Lexikon der keltischen Religion und Kultur. Stuttgart, 1994. Dostępny w języku angielskim jako Dictionary of Celtic Religion and Culture. Przetłumaczone przez Cyril Edwards. Rochester, N.Y., 1997. Zawiera hasła i krótkie bibliografie dla większości pojęć i autorów wymienionych w tym artykule.
Maier, Bernhard. Die Religion der Kelten : Götter-Mythen-Weltbild. Monachium, 2001. Aktualny i wiarygodny przegląd tematu; rozdział otwierający zręcznie obejmuje niektóre z głównych trendów intelektualnych, które wpłynęły na badania religii celtyckiej.
McCone, Kim. Pagan Past and Christian Present in Early Irish Literature. Maynooth, Irlandia, 1990.
Meyer, Kuno, and Alfred Nutt. The Voyage of Bran, Son of Febal to the Land of the Living: An Old Irish Saga. 2 vols. Londyn, 1895-1897. Jak również wydanie i tłumaczenie tego i innych tekstów, które są ważne dla zrozumienia koncepcji innego świata, który zamieszkuje wczesną literaturę irlandzką, praca ta zawiera charakterystyczny „Essay on the Irish Vision of the Happy Otherworld and the Celtic Doctrine of Rebirth.”
Nagy, Joseph Falaky. The Wisdom of the Outlaw: The Boyhood Deeds of Finn in Gaelic Narrative Tradition. Berkeley, Calif., 1985.
Nagy, Joseph Falaky. „Folklore Studies and the Mabinogion.” In 150 Jahre „Mabinogion”-Deutsche-Walische Kulturbeziehungen, edited by Bernhard Maier and Stefan Zimmer, with Christiane Batke, pp. 91-100. Tübingen, Niemcy, 2001.
Ó Cathasaigh, Tomás. The Heroic Biography of Cormac mac Airt. Dublin, 1977.
Ó hUiginn, Ruairí. „Tongu do dia toinges mo thuath and Related Expressions.” In Sages, Saints, and Storytellers: Celtic Studies in Honour of Professor James Carney, edited by Donnchadh Ó Corráin, Liam Breatnach, and Kim McCone, pp. 332-341. Maynooth, Irlandia, 1989.
O’Rahilly, Thomas F. Early Irish History and Mythology. Dublin, 1946.
Piggott, Stuart. The Druids. Londyn, 1968. Druga połowa książki zawiera pomocny przegląd wczesnych nowoczesnych popularnych i uczonych postaw wobec druidów i celtyckiej religii w ogóle.
Rees, Alwyn, i Brinley Rees. Celtic Heritage: Ancient Tradition in Ireland and Wales. Londyn, 1961.
Rhŷs, Sir John. Lectures on the Origin and Growth of Religion as Illustrated by Celtic Heathendom. London, 1888.
Ross, Anne. Pagan Celtic Brytania: Studies in Iconography and Tradition. London, 1967.
Sayers, William. „Fergus and the Cosmogonic Sword.” History of Religions 25 (1985): 30-56.
Sims-Williams, Patrick. „Some Celtic Otherworld Terms.” In Celtic Language, Celtic Culture: A Festschrift for Eric P. Hamp, edited by A. T. E. Matonis and Daniel F. Melia, pp. 57-81. Van Nuys, Calif., 1990.
Sjöblom, Tom. Early Irish Taboos: A Study in Cognitive History. Helsinki, Finlandia, 2000.
Sjoestedt, Marie-Louise. Bogowie i bohaterowie Celtów. Przetłumaczone przez Myles Dillon. Londyn, 1948. Angielski przekład Dillona z Les dieux et héros des Celtes (1940).
Sterckx, Claude. La tête et les seins: La mutilation rituelle des enemis et le concept de 1’âme. Saarbrücken, Niemcy, 1981.
Vendryes, Joseph. La religion des Celtes (1948). Spézet, Francja, 1997. Dodatkowy aparat krytyczny (w tym bibliografia) dostarczony przez Pierre-Yves Lambert zwiększa wartość tego wznowienia pracy Vendryesa.
Vries, Jan de. Keltische Religion. Stuttgart, 1961.
Watkins, Calvert. „Some Celtic Phrasal Echoes.” In Celtic Language, Celtic Culture: A Festschrift for Eric P. Hamp, edited by A. T. E. Matonis and Daniel F. Melia, pp. 47-56. Van Nuys, Calif., 1990.
Joseph F. Nagy (2005)
.