Wyzwania i możliwości
Kondycja współczesnych wspólnot buddyjskich i wyzwania, przed którymi stoją, różnią się radykalnie w zależności od obszaru. Istnieje na przykład wiele krajów, w których wcześniej dobrze ugruntowane wspólnoty buddyjskie doznały poważnych niepowodzeń, które ograniczyły ich wpływy i poważnie osłabiły ich żywotność. Taka sytuacja panuje przede wszystkim w krajach, które są lub były kiedyś rządzone przez komunistyczne rządy, które świadomie pracowały nad podkopaniem instytucjonalnej siły i wpływów buddyjskich. Miało to miejsce w mongolskich obszarach Azji Środkowej, w Chinach kontynentalnych i Tybecie, w Korei Północnej, w Wietnamie, w Kambodży i w Laosie. Pod koniec XX wieku presja na wspólnoty buddyjskie w wielu z tych obszarów zmniejszyła się, choć warunki różniły się w zależności od kraju i czasu. W Kambodży, buddyzm został oficjalnie przywrócony jako religia państwowa.
Inna sytuacja istnieje w częściach Azji, gdzie buddyzm pozostał wiodącą siłą religijną i nadal wywierał silny wpływ na życie polityczne, gospodarcze i społeczne. Tak jest w przypadku Sri Lanki i Myanmaru, gdzie buddyzm jest dominującą religią wśród większości syngaleskich i birmańskich, a także w Tajlandii, gdzie ponad 90 procent ludności uważa się za buddystów. Mimo że stanowią większość, buddyści stoją przed wyjątkowymi wyzwaniami na tych obszarach. W Sri Lance buddyści byli podzieleni w kwestii właściwej reakcji na wojnę domową (1983-2009) między syngaleskim rządem a Tamilskimi Tygrysami, grupą paramilitarną, która dążyła do utworzenia niezależnego państwa na północy dla głównie hinduistycznych Tamilów. W Myanmarze buddyści stanęli w obliczu głębokiego politycznego podziału między juntą wojskową, która rządziła od 1962 do 2011 roku i próbowała uzasadnić swoją dyktaturę tradycyjnymi buddyjskimi terminami, a demokratyczną opozycją – kierowaną przez Aung San Suu Kyi, laureatkę Pokojowej Nagrody Nobla – która oparła swój opór na zupełnie innej wersji buddyjskiego nauczania i praktyki. W 2007 r. mnisi buddyjscy odegrali znaczącą rolę w tzw. szafranowej rewolucji w Myanmarze (nazwanej tak na cześć szafranowych szat tradycyjnie noszonych przez mnichów Theravady), wielkiej demonstracji w Rangunie na rzecz demokratycznych reform, która spotkała się z ostrą reakcją rządu. Akcja ta była katalizatorem, który przyczynił się do reform konstytucyjnych w 2008 roku i zmiany rządu w 2011 roku. Jako religia państwowa Tajlandii, buddyzm zachował mocną pozycję w stosunkowo stabilnym porządku społecznym i politycznym, pomimo głębokich podziałów i konfliktów, które rozwinęły się pomiędzy różnymi grupami. Buddyzm jest oficjalnie uznanym „duchowym dziedzictwem” Bhutanu, tradycyjnie buddyjskiego królestwa Wadżrajany, które w 2008 roku zakończyło przejście do rządów parlamentarnych.
Trzecia sytuacja występuje w społeczeństwach, w których tradycje buddyjskie funkcjonują ze znacznym stopniem wolności i skuteczności, choć rola buddyzmu jest w różnym stopniu ograniczona. Sytuacja ta panuje w kilku krajach Pacyfiku, w tym w Korei Południowej, na Tajwanie i w Singapurze, oraz w mniejszym stopniu w krajach Azji Południowo-Wschodniej, takich jak Malezja i Indonezja, gdzie buddyzm jest praktykowany przez znaczną liczbę licznej mniejszości chińskiej. Podstawowym przykładem jest jednak Japonia, gdzie buddyzm nadal wywiera istotny wpływ. W wysoce zmodernizowanym społeczeństwie, które rozwinęło się w Japonii, wiele głęboko zakorzenionych tradycji buddyjskich, takich jak Shingon, Tendai, Czysta Kraina i Zen, przetrwało i zostało dostosowanych do zmieniających się warunków. W tym samym czasie nowe sekty buddyjskie, takie jak Risshō-Kōsei-kai („Towarzystwo Ustanowienia Prawości i Przyjaznych Relacji”) i Sōka-gakkai („Towarzystwo Tworzenia Wartości”) zyskały miliony konwertytów w Japonii i na całym świecie. Ten ostatni, który jest odmianą buddyzmu Nichiren, zwiększył swój międzynarodowy profil od końca XX wieku pod przewodnictwem Daiseku Ikeda.
Wreszcie, nowe wspólnoty buddyjskie zapuściły korzenie na obszarach, gdzie buddyzm zniknął wiele wieków temu lub w ogóle nie istniał przed połową XIX wieku. W Indiach, na przykład, buddyjska wspólnota Mahar założona przez B.R. Ambedkara rozwinęła swój własny styl buddyjskiego nauczania i praktyki, który zawiera i integruje elementy religijne zaczerpnięte z istniejącej wcześniej tradycji Mahar.
© Manohar S/Fotolia
W świecie zachodnim, szczególnie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, wzrost nowych wspólnot buddyjskich – do których należą buddyjscy imigranci z różnych części Azji, urodzone w Ameryce Północnej dzieci imigrantów oraz rdzenni konwertyci – był rzeczywiście bardzo szybki. Na tych obszarach starsze tradycje buddyjskie mieszały się i oddziaływały na siebie w sposób, który spowodował gwałtowne zmiany w sposobie myślenia i praktykowania. Wielu rdzennych konwertytów kładzie większy nacisk na praktykę medytacji niż na życie monastyczne, a od połowy XX wieku stały strumień książek i innych mediów odzwierciedla ten trend. Wielu innych buddystów urodzonych w Ameryce Północnej i nie pochodzących z Azji studiowało w tradycyjnych krajach buddyjskich, przyjęło święcenia i powróciło do Stanów Zjednoczonych, by prowadzić, a nawet zakładać klasztory i buddyjskie ośrodki społeczne. Niektórzy praktykujący buddyści i badacze buddyzmu wierzą, że proces akomodacji i akulturacji na Zachodzie, a szczególnie w Ameryce Północnej, prowadzi do „czwartego obrotu Koła Dharmy”, nowej formy buddyzmu, która okaże się być całkiem odmienna od tradycyjnych form Theravady, Mahajany i Wadżrajany, jednocześnie zawierając aspekty każdej z nich.
Przez ponad dwa tysiąclecia buddyzm był potężną siłą religijną, polityczną i społeczną, najpierw w Indiach, swojej pierwotnej ojczyźnie, a następnie w wielu innych krajach. Do dziś pozostaje potężną siłą religijną, polityczną i kulturową w wielu częściach świata. Istnieją wszelkie powody, by oczekiwać, że atrakcyjność buddyzmu będzie trwała jeszcze długo w przyszłości.