American Government

While termin grupa interesu nie jest wymieniony w U.S. Constitution, the framers were aware that individuals would band together in an attempt to use government in their favour. W Federaliście nr 10 James Madison ostrzegał przed niebezpieczeństwem „frakcji”, mniejszości, które organizowałyby się wokół spraw, do których czułyby silne przywiązanie, być może ze szkodą dla większości. Madison uważał jednak, że ograniczanie tych frakcji jest gorsze niż stawianie czoła złu, które mogą one wytworzyć, ponieważ takie ograniczenia naruszałyby wolności jednostki. Zamiast tego, naturalnym sposobem na kontrolowanie frakcji było pozwolenie im na rozkwit i konkurowanie ze sobą. Sama liczba grup interesu w Stanach Zjednoczonych sugeruje, że wiele z nich rzeczywiście rozkwitło. Konkurują one z podobnymi grupami o członkostwo, a z przeciwnikami o dostęp do decydentów. Niektórzy sugerują, że w Stanach Zjednoczonych może być zbyt wiele interesów. Inni twierdzą, że niektóre z nich zdobyły nieproporcjonalnie duży wpływ na politykę publiczną, podczas gdy wiele innych jest niedoreprezentowanych.

Madisonowska definicja frakcji może mieć zastosowanie zarówno do grup interesu, jak i partii politycznych. Ale w przeciwieństwie do partii politycznych, grupy interesu nie funkcjonują przede wszystkim po to, by wybierać kandydatów pod określoną etykietą partyjną lub by bezpośrednio kontrolować działanie rządu. Partie polityczne w Stanach Zjednoczonych są na ogół znacznie szerszymi koalicjami, które reprezentują znaczną część obywateli. W amerykańskim systemie dwupartyjnym Partia Demokratyczna i Republikańska rozpościerają stosunkowo szerokie sieci, starając się objąć duże segmenty społeczeństwa. W przeciwieństwie do nich, grupy interesu mogą popierać lub przeciwstawiać się kandydatom politycznym, ale ich cele są zazwyczaj bardziej specyficzne i wąsko skoncentrowane na takich dziedzinach, jak podatki, środowisko naturalne, prawa do broni lub kontrola broni, albo też ich członkostwo jest ograniczone do określonych zawodów. Mogą one reprezentować interesy od dobrze znanych organizacji, takich jak Sierra Club, IBM czy American Lung Association, po mało znane, takie jak North Carolina Gamefowl Breeders Association. Tak więc, z pewnymi godnymi uwagi wyjątkami, konkretne grupy interesu mają znacznie bardziej ograniczone członkostwo niż partie polityczne.

Partie polityczne i grupy interesu zarówno współpracują ze sobą, jak i konkurują o wpływy, choć na różne sposoby. Podczas gdy działalność grup interesu często wykracza poza linie partyjne, wiele interesów jest postrzeganych jako bardziej wspierające jedną partię niż drugą. American Conservative Union, Citizens United, National Rifle Association i National Right to Life częściej utrzymują stosunki z republikańskimi ustawodawcami niż z demokratycznymi. Americans for Democratic Action, Moveon.org i Democratic Governors Association mają silniejsze związki z Partią Demokratyczną. Partie i grupy interesów konkurują ze sobą, często jednak o wpływy. Na poziomie stanowym zazwyczaj obserwujemy odwrotną relację między nimi pod względem władzy. Grupy interesu mają tendencję do posiadania większych wpływów w stanach, w których partie polityczne są stosunkowo słabsze.

Czym są grupy interesu i czego chcą?

Definicje obfitują, jeśli chodzi o grupy interesu, które są czasami określane jako specjalne interesy, organizacje interesu, grupy nacisku lub po prostu interesy. Większość definicji określa, że grupa interesu wskazuje na jakiekolwiek formalne stowarzyszenie osób lub organizacji, które próbują wpływać na podejmowanie decyzji przez rząd i/lub tworzenie polityki publicznej. Często wpływ ten jest wywierany przez lobbystę lub firmę lobbingową.

Ogólnie rzecz biorąc, lobbysta to osoba, która reprezentuje organizację interesów przed rządem, zazwyczaj otrzymuje za to wynagrodzenie i jest zobowiązana do zarejestrowania się w rządzie, w którym lobbuje, zarówno stanowym, jak i federalnym. Głównym celem lobbysty jest zazwyczaj wywarcie wpływu na politykę. Większość organizacji interesu angażuje się w działalność lobbingową, aby osiągnąć swoje cele. Jak można się spodziewać, organizacje interesu wynajmują lobbystę, zatrudniają go wewnętrznie lub zlecają lobbing w swoim imieniu członkom ochotnikom. Dla obecnych celów możemy ograniczyć naszą definicję do stosunkowo szerokiej definicji zawartej w ustawie o ujawnianiu lobbingu. Ustawa ta wymaga rejestracji lobbystów reprezentujących jakąkolwiek grupę interesu i poświęcających jej więcej niż 20 procent swojego czasu. Klienci i firmy lobbingowe muszą również zarejestrować się w rządzie federalnym na podstawie podobnych wymogów. Ponadto, przepisy dotyczące finansowania kampanii wyborczych wymagają ujawnienia datków na kampanię wyborczą przekazanych kandydatom politycznym przez organizacje.

Lobbing nie ogranicza się jednak do Waszyngtonu, DC, a wiele grup interesu prowadzi lobbing tam, jak również w jednym lub kilku stanach. Każdy stan ma swoje własne przepisy określające, które osoby i podmioty muszą się zarejestrować, tak więc definicje lobbystów i interesów, a także tego, czym jest lobbing i kto musi się zarejestrować, aby go wykonywać, również różnią się w zależności od stanu. Dlatego też, podczas gdy obywatel kontaktujący się z ustawodawcą w celu omówienia jakiejś kwestii nie jest generalnie postrzegany jako lobbying, organizacja, która poświęca pewną ilość czasu i środków na kontaktowanie się z ustawodawcami może zostać sklasyfikowana jako lobbying, w zależności od prawa lokalnego, stanowego lub federalnego.

W dużej mierze z tego powodu, nie istnieje żadna wyczerpująca lista wszystkich grup interesu, która powiedziałaby nam, ile jest ich w Stanach Zjednoczonych. Szacunki dotyczące ich liczby znacznie się różnią, co sugeruje, że jeśli użyjemy szerokiej definicji i uwzględnimy wszystkie interesy na wszystkich szczeblach władzy, może ich być więcej niż 200 000. Po uchwaleniu w 1995 roku Ustawy o ujawnianiu lobbingu (Lobbying Disclosure Act) mieliśmy znacznie lepsze rozeznanie co do liczby grup interesu zarejestrowanych w Waszyngtonie, jednak dopiero kilka lat później dysponowaliśmy pełną liczbą i kategoryzacją grup interesu zarejestrowanych w każdym z pięćdziesięciu stanów. Politolodzy skategoryzowali grupy interesu na wiele sposobów.

Po pierwsze, grupy interesu mogą przybrać formę organizacji członkowskich, do których jednostki przystępują dobrowolnie i którym zazwyczaj płacą składki. Grupy członkowskie często składają się z ludzi, którzy mają wspólne problemy lub obawy, lub którzy chcą być z innymi, którzy podzielają ich poglądy. National Rifle Association (NRA) jest grupą członkowską składającą się z członków, którzy promują prawa do broni. Dla tych, którzy opowiadają się za większą regulacją dostępu do broni palnej, taką jak sprawdzanie przeszłości przed zakupem broni, Kampania Brady’ego na rzecz Zapobiegania Przemocy z Bronią jest organizacją członkowską, która opowiada się po drugiej stronie problemu.

Członek NRA z Florydy z dumą prezentuje swoje poparcie dla praw do broni (a). W grudniu 2012 r. CREDO, firma telekomunikacyjna z San Francisco, która wspiera postępowe cele, wezwała NRA do zaprzestania blokowania Kongresu przed uchwaleniem przepisów dotyczących kontroli broni (b). (kredyt a: modyfikacja pracy przez Daniel Oines; kredyt b: modyfikacja pracy przez Josh Lopez)

Grupy interesu mogą również tworzyć do reprezentowania firm, organizacji korporacyjnych i rządów. Grupy te nie mają indywidualnych członków, ale raczej są odrosty korporacyjnych lub rządowych podmiotów z istotnym interesem, aby być reprezentowane przed jednym lub więcej oddziałów rządu. Verizon i Coca-Cola zarejestrują się jako lobby, aby wpływać na politykę w sposób, który jest dla nich korzystny. Korporacje te będą miały jednego lub więcej lobbystów wewnętrznych, którzy pracują dla jednej grupy interesu lub firmy i reprezentują ich organizację w charakterze lobbystów, i/lub zatrudnią lobbystów kontraktowych, osoby pracujące dla firm, które reprezentują wielu klientów i często są zatrudniane ze względu na swoje zasoby i zdolność do kontaktowania się i lobbowania ustawodawców, aby reprezentować je przed ustawodawcą.

Rządy, takie jak gminy i departamenty wykonawcze, takie jak Departament Edukacji, rejestrują się jako lobbyści w celu zmaksymalizowania ich udziału w budżecie lub zwiększenia ich poziomu autonomii. Te instytucje rządowe są reprezentowane przez łącznika legislacyjnego, którego zadaniem jest przedstawianie problemów decydentom. Na przykład, uniwersytet stanowy zazwyczaj zatrudnia lobbystę, łącznika legislacyjnego lub osobę odpowiedzialną za sprawy rządowe, która reprezentuje jego interesy przed ustawodawcą. Obejmuje to lobbowanie na rzecz udziału danego uniwersytetu w budżecie lub na rzecz jego dalszej autonomii od ustawodawców i innych urzędników na szczeblu państwowym, którzy mogą próbować odgrywać większą rolę nadzorczą.

W 2015 r. trzynaście stanów miało swoje budżety na szkolnictwo wyższe obcięte w stosunku do poprzedniego roku, a prawie wszystkie stany widziały pewne cięcia w finansowaniu szkolnictwa wyższego od czasu recesji rozpoczętej w 2008 r. W 2015 r., podobnie jak w wielu stanach, uniwersytety i community colleges w Mississippi lobbowały w legislaturze nad czekającymi cięciami budżetowymi. Przykłady te podkreślają potrzebę posiadania przez uniwersytety i systemy uniwersytetów stanowych reprezentacji przed władzą ustawodawczą. Na poziomie federalnym uniwersytety mogą lobbować na rzecz funduszy badawczych od departamentów rządowych. Na przykład, Departamenty Obrony i Bezpieczeństwa Wewnętrznego mogą być skłonne do finansowania badań naukowych, które mogłyby lepiej umożliwić im obronę narodu.

Grupy interesów obejmują również stowarzyszenia, które są zazwyczaj grupami instytucji, które łączą się z innymi, często w ramach tego samego handlu lub przemysłu (stowarzyszenia handlowe), i mają podobne obawy. Do American Beverage Association należą Coca-Cola, Red Bull North America, ROCKSTAR i Kraft Foods. Pomimo faktu, że firmy te są konkurentami, mają wspólne interesy związane z produkcją, butelkowaniem i dystrybucją napojów, jak również z regulacją ich działalności gospodarczej. Logika jest taka, że siła tkwi w liczbie, a jeśli członkowie mogą lobbować na rzecz ulg podatkowych lub złagodzenia przepisów dla całej branży, wszyscy mogą na tym skorzystać. Te wspólne cele nie uniemożliwiają jednak poszczególnym członkom stowarzyszeń zatrudniania wewnętrznych lobbystów lub kontraktowania firm lobbingowych w celu reprezentowania swoich własnych firm lub organizacji. Rzeczywiście, wielu członków stowarzyszeń to konkurenci, którzy również indywidualnie szukają reprezentacji przed ustawodawcą.

Na koniec, czasami jednostki dobrowolnie reprezentują organizację. Nazywa się ich lobbystami amatorami lub wolontariuszami i zazwyczaj nie otrzymują oni wynagrodzenia za swoje wysiłki lobbingowe. W niektórych przypadkach obywatele mogą lobbować na rzecz projektów domowych, ponieważ zależy im na jakiejś kwestii lub sprawie. Mogą oni być lub nie być członkami grupy interesu, ale jeśli zarejestrują się w celu lobbowania, są czasami nazywani „hobbystami”.”

Lobbyści reprezentujący różne organizacje stosują różne techniki, aby osiągnąć swoje cele. Jedną z metod jest lobbing wewnętrzny lub lobbing bezpośredni, który przenosi przesłanie grupy interesu bezpośrednio do urzędnika państwowego, np. ustawodawcy. Taktyka lobbingu wewnętrznego obejmuje składanie zeznań podczas przesłuchań legislacyjnych i pomoc w opracowywaniu projektów aktów prawnych. Liczne badania przeprowadzone wśród lobbystów potwierdziły, że zdecydowana większość z nich korzysta z tych wewnętrznych strategii. Na przykład, prawie wszyscy informują, że kontaktują się z ustawodawcami, składają zeznania przed ustawodawcami, pomagają w opracowywaniu projektów ustaw i kontaktują się z agencjami wykonawczymi. Próby wywarcia wpływu na nominacje rządowe lub zapewnianie przysług członkom rządu to nieco mniej popularne taktyki wewnętrzne.

Wielu lobbystów stosuje również taktyki lobbingu zewnętrznego lub pośredniego, w ramach których dana grupa interesów próbuje dotrzeć ze swoim przesłaniem do opinii publicznej. Taktyka ta obejmuje wydawanie komunikatów prasowych, umieszczanie historii i artykułów w mediach, wchodzenie w koalicje z innymi grupami i kontaktowanie się z członkami grup interesu, mając nadzieję, że będą oni indywidualnie wywierać nacisk na ustawodawców, aby poparli lub sprzeciwili się ustawodawstwu. Na przykład grupa interesu ochrony środowiska, taka jak Sierra Club, może wydać komunikat prasowy lub zachęcić swoich członków do skontaktowania się ze swoimi przedstawicielami w Kongresie w sprawie ustawodawstwa dotyczącego tej grupy. Może też stosować taktykę zewnętrzną, jeśli istnieje potencjalne zagrożenie dla środowiska, a grupa chce podnieść świadomość wśród swoich członków i społeczeństwa. Członkowie Kongresu prawdopodobnie zwrócą uwagę, gdy wielu wyborców skontaktuje się z nimi w sprawie jakiegoś problemu lub proponowanej ustawy. Wiele grup interesów, w tym Sierra Club, w swoich działaniach lobbingowych stosuje kombinację taktyk wewnętrznych i zewnętrznych, wybierając strategię, która najprawdopodobniej pomoże im osiągnąć ich cele.

W lutym 2013 roku członkowie Sierra Club dołączyli do marszu na ratusz w Los Angeles, aby domagać się działań w sprawie zmian klimatu i protestować przeciwko budowie rurociągu Keystone. (credit: Charlie Kaijo)

Głównym celem większości interesów, bez względu na ich podejście lobbingowe, jest wpływanie na decydentów i politykę publiczną. Na przykład, National Right to Life, antyaborcyjna grupa interesu, lobbuje, aby zachęcić rząd do uchwalenia praw, które ograniczają dostęp do aborcji, podczas gdy NARAL Pro-Choice America lobbuje, aby promować prawo kobiet do bezpiecznego wyboru aborcji. Interesy związane z ochroną środowiska, takie jak Sierra Club, lobbują na rzecz praw mających na celu ochronę zasobów naturalnych i zminimalizowanie użycia substancji zanieczyszczających. Z drugiej strony, niektóre interesy lobbują na rzecz ograniczenia przepisów, które dana organizacja może postrzegać jako uciążliwe. Przepisy dotyczące jakości powietrza i wody, mające na celu poprawę lub ochronę środowiska, mogą być postrzegane jako uciążliwe przez branże, które zanieczyszczają środowisko jako produkt uboczny swojej produkcji lub procesu wytwarzania. Inne interesy lobbują na rzecz alokacji budżetowych; lobby rolnicze, na przykład, naciska na Kongres w celu zabezpieczenia nowych lub utrzymania istniejących subsydiów rolnych. Subsydia rolnicze są przyznawane niektórym rolnikom, ponieważ uprawiają oni pewne rośliny, a innym rolnikom, aby nie uprawiali pewnych roślin. Jak można się spodziewać, każdy projekt ustawy, który mógłby próbować zmienić te subsydia, podnosi antenę wielu rolniczych interesów.

Funkcje grup interesów

Podczas gdy wpływanie na politykę jest głównym celem, grupy interesów również monitorują działalność rządu, służą jako środek uczestnictwa politycznego dla członków, oraz dostarczają informacji społeczeństwu i ustawodawcom. Według National Conference of State Legislatures, do listopada 2015 roku, trzydzieści sześć stanów posiadało ustawy wymagające od wyborców okazania dowodu tożsamości podczas głosowania.

Grupa praw obywatelskich, taka jak National Association for the Advancement of Colored People (NAACP), będzie śledzić proponowane ustawy dotyczące identyfikacji wyborców w ustawodawstwach stanowych, które mogą mieć wpływ na prawa wyborcze. Organizacja ta będzie kontaktować się z ustawodawcami w celu wyrażenia aprobaty lub dezaprobaty dla proponowanych ustaw (lobbing wewnętrzny) i zachęcać członków grupy do podjęcia działań poprzez przekazywanie pieniędzy lub kontaktowanie się z ustawodawcami w sprawie proponowanych ustaw (lobbing zewnętrzny). Tak więc członek organizacji lub obywatel zainteresowany prawami wyborczymi nie musi być ekspertem w zakresie procesu legislacyjnego lub technicznych czy prawnych szczegółów proponowanej ustawy, aby być poinformowanym o potencjalnych zagrożeniach dla praw wyborczych. Inne grupy interesów funkcjonują w podobny sposób. Na przykład NRA monitoruje próby zaostrzenia przepisów dotyczących kontroli broni podejmowane przez ustawodawców stanowych.

Grupy interesów ułatwiają uczestnictwo w życiu politycznym na wiele sposobów. Niektórzy członkowie stają się aktywni w ramach grupy, pracując w imieniu organizacji, aby promować jej program. Niektóre grupy interesów pracują nad zwiększeniem liczby członków, informują opinię publiczną o sprawach, które grupa uważa za ważne, organizują wiece i promują wysiłki zmierzające do uzyskania poparcia w głosowaniu. Czasami grupy wykorzystują wydarzenia, aby zmobilizować istniejących członków lub zachęcić nowych do przyłączenia się. Na przykład, po zwycięstwie Baracka Obamy w wyborach prezydenckich w 2008 roku, NRA wykorzystało wybory do zwołania zebrania swoich zwolenników i nadal atakuje prezydenta w kwestii broni, mimo że prawa do broni w pewnym sensie rozszerzyły się w czasie prezydentury Obamy. Grupy interesu organizują również kampanie pisania listów, protesty, a czasem organizują zbiórki pieniędzy na swoją sprawę lub nawet na kampanie polityczne.

Niektóre interesy są szerzej skoncentrowane niż inne. AARP (dawniej American Association of Retired Persons) ma około trzydziestu siedmiu milionów członków i działa na rzecz osób powyżej pięćdziesiątego roku życia w różnych kwestiach, w tym opieki zdrowotnej, ubezpieczeń, zatrudnienia, bezpieczeństwa finansowego i ochrony konsumentów.

Organizacja ta reprezentuje zarówno liberałów, jak i konserwatystów, demokratów i republikanów, a także wielu, którzy nie identyfikują się z tymi kategoriami. Z drugiej strony, Stowarzyszenie Czarnych Kardiologów jest znacznie mniejszą i znacznie węższą organizacją. W ciągu ostatnich kilku dekad niektóre grupy interesów dążyły do większej specjalizacji, a nawet uległy fragmentaryzacji. Jak można sobie wyobrazić, Stowarzyszenie Czarnych Kardiologów jest bardziej wyspecjalizowane niż Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne, które stara się reprezentować wszystkich lekarzy bez względu na rasę lub specjalizację.

Opieka zdrowotna jest ważnym problemem dla AARP i jego członków, więc organizacja upewnia się, że utrzymuje połączenia z kluczowymi decydentami w tej dziedzinie, takimi jak Katherine Sebelius, sekretarz Zdrowia i Usług Społecznych od 2009 do 2014 roku, pokazana tutaj z Johnem Rotherem, dyrektorem ds. ustawodawstwa i polityki publicznej dla AARP. (kredyt: modyfikacja pracy Chrisa Smitha, HHS)

Public vs. Private Interest Groups

Grupy interesów i organizacje reprezentują zarówno prywatne, jak i publiczne interesy w Stanach Zjednoczonych. Prywatne interesy zazwyczaj szukają szczególnych korzyści od rządu, które sprzyjają pojedynczemu interesowi lub wąskiemu zestawowi interesów. Na przykład, korporacje i instytucje polityczne mogą lobbować rząd w celu uzyskania ulg podatkowych, mniejszej liczby regulacji lub korzystnych praw, które przyniosą korzyści poszczególnym firmom lub całemu przemysłowi. Ich celem jest promowanie dóbr prywatnych. Dobra prywatne to rzeczy, które jednostki mogą posiadać, włączając w to zyski korporacji. Samochód jest dobrem prywatnym; kiedy go kupujesz, stajesz się jego właścicielem. Bogate jednostki są bardziej skłonne do gromadzenia dóbr prywatnych, a czasami mogą uzyskać dobra prywatne od rządów, takie jak ulgi podatkowe, subsydia rządowe lub kontrakty rządowe.

Z drugiej strony, grupy interesu publicznego próbują promować dobra publiczne lub zbiorowe. Takie dobra zbiorowe to korzyści – materialne lub niematerialne – które pomagają większości lub wszystkim obywatelom. Dobra te są często wytwarzane kolektywnie, a ponieważ mogą nie być opłacalne i wszyscy mogą nie zgadzać się co do tego, jakie dobra publiczne są najlepsze dla społeczeństwa, są one często niedofinansowane, a zatem będą wytwarzane w niewystarczającym stopniu, chyba że zaangażuje się w nie rząd. Tennessee Valley Authority, korporacja rządowa, dostarcza energię elektryczną w niektórych miejscach, gdzie nie jest to opłacalne dla firm prywatnych. Inne przykłady dóbr zbiorowych to bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo na autostradach, edukacja publiczna i ochrona środowiska. Z pewnymi wyjątkami, jeśli interes środowiskowy promuje czyste powietrze lub wodę, większość lub wszyscy obywatele są w stanie cieszyć się tym rezultatem. Jeśli więc Sierra Club zachęca Kongres do uchwalenia przepisów, które poprawiają jakość powietrza w kraju, obywatele odnoszą korzyści niezależnie od tego, czy są członkami tej organizacji, czy nawet popierają te przepisy. Wiele grup ekologicznych to grupy interesu publicznego, które lobbują i podnoszą świadomość kwestii, które mają wpływ na duże segmenty populacji.

Jak sugeruje powyższy przykład czystego powietrza, dobra zbiorowe są zazwyczaj niewykluczalne, co oznacza, że wszyscy lub większość ludzi są uprawnieni do korzystania z dobra publicznego i nie można im przeszkodzić w cieszeniu się nim. Co więcej, dobra zbiorowe zazwyczaj nie podlegają zatłoczeniu, więc nawet gdy populacja wzrasta, ludzie wciąż mają dostęp do całego dobra publicznego. Tak więc wojsko nie chroni obywateli tylko w Teksasie i Marylandzie, zaniedbując tych w Nowym Jorku i Idaho, ale zamiast tego zapewnia dobro wspólne, jakim jest obrona narodowa, w równym stopniu obywatelom wszystkich stanów. Inny przykład: nawet gdy więcej samochodów korzysta z drogi publicznej, w większości przypadków dodatkowi kierowcy nadal mają możliwość korzystania z tej samej drogi. (Pasy dla pojazdów o dużej ładowności mogą ograniczać niektóre pasy autostrady dla kierowców, którzy nie korzystają z car pool.)

Podsumowanie

Niektóre grupy interesów reprezentują szeroki zestaw interesów, podczas gdy inne skupiają się tylko na jednej kwestii. Niektóre grupy interesu to organizacje, takie jak przedsiębiorstwa, korporacje lub rządy, które rejestrują się w celu lobbowania, zazwyczaj po to, by uzyskać jakieś korzyści od ustawodawcy. Inne grupy interesu składają się z płacących składki członków, którzy dołączają do grupy, zazwyczaj dobrowolnie. Niektóre organizacje łączą się w grupy, często przystępując do stowarzyszeń handlowych, które reprezentują ich branżę lub dziedzinę. Grupy interesu reprezentują albo interes publiczny, albo interesy prywatne. Interesy prywatne często lobbują rząd w celu uzyskania określonych korzyści, które są wąsko dystrybuowane. Korzyści te zwykle przypadają bogatszym członkom społeczeństwa. Interesy publiczne, z drugiej strony, starają się reprezentować szeroki segment społeczeństwa lub nawet wszystkie osoby.