Voor zover historici weten, is het alfabet ontstaan in het oude Egypte ergens in de Midden-Bronstijd, maar niet bij de Egyptenaren. Zij schreven in die tijd met hiëroglyfen die werden gebruikt als weergave van de medeklinkers in hun taal en als logograaf (een logograaf of logogram is een letter, symbool of teken dat wordt gebruikt om een heel woord weer te geven). Hoewel de glyphs een soort alfabetisch karakter hadden, werden zij meer gebruikt voor hun logografische component dan als “letters.”
Het waren ofwel Kanaänitische arbeiders die in de 19e eeuw v. Chr. op het Sinaï-schiereiland woonden, ofwel Semitische arbeiders die in de 15e eeuw v. Chr. in Midden-Egypte woonden, die het eerste zuiver alfabetische schrift creëerden. In de volgende eeuwen verspreidde dit alfabet zich over de rest van het Midden-Oosten en in Europa. Bijna alle latere alfabetten in de Westerse wereld stammen ervan af, of zijn geïnspireerd door of aangepast aan een van de afstammelingen ervan.
De eerste mensen die het alfabet, zoals dat uit Egypte ontstond, op grote schaal gebruikten, waren de Feniciërs, die heersten over een klein rijk van maritieme stadstaten en koloniën rond de Middellandse Zee. Hun uitgebreide gebruik van het alfabet in zakelijke transacties in hun uitgebreide handelsnetwerk leidde tot een snelle verspreiding ervan in het hele Middellandse-Zeegebied – latere versies werden het Fenicische alfabet genoemd.
De Grieken leenden het Fenicische alfabet ergens in de 8e eeuw v. Chr. of eerder, waarbij ze de volgorde behielden en het aanpasten voor gebruik in hun eigen taal. (Het Fenicische alfabet had bijvoorbeeld geen letters voor klinkers, die belangrijk waren in de Griekse taal en moesten worden toegevoegd). Nadat zij de fijne kneepjes van hun nieuwe alfabet hadden uitgewerkt, kwamen de Grieken die op het Italiaanse schiereiland woonden in contact met een stam die bekend stond als de Latijnen. Ergens in de 5e eeuw v. Chr. nam deze stam het schrift over van de Grieken en een andere stam, de Etrusken, waarbij zij naar behoefte letters uit de twee alfabetten kozen en mengden.
De Latijnen zouden in de loop der eeuwen hun bevolking, geografische omvang en culturele invloed uitbreiden en een klein rijk stichten dat Rome heette. Terwijl zij het grootste deel van Europa veroverden, namen de Romeinen hun alfabet met zich mee en verspreidden het naar nieuwe landen. Zelfs toen het rijk inkromp en ten onder ging, bleef het Latijnse alfabet bestaan onder de bevolking van de voormalige Romeinse landen. Het alfabet werd aangepast aan sommige inheemse talen en oefende invloed uit op andere – met name voor ons, het Oud-Engels, dat aanleiding gaf tot het Middel-Engels en het Moderne Engels dat we vandaag gebruiken.
Zo eenvoudig als ABC
Voor alle aanpassingen en mutaties is de volgorde van de letters van het alfabet relatief stabiel gebleven. In de jaren 1920 vonden archeologen een dozijn stenen tafelen die gebruikt werden in een school in Ugarit, een stad in het huidige Syrië, die dateren uit de veertiende eeuw v. Chr. en die twee orden van het Ugaritische alfabet bewaren. De ene, de “Noord-Semitische volgorde” is verwant aan het Fenicische en Hebreeuwse alfabet en bevat stukjes en beetjes van de volgorde die moderne Engelstaligen kennen: a, b…g, h…l, m…q,r.
Toen het alfabet de wereld rondreisde, veranderden degenen die het overnamen maar heel weinig aan de basisvolgorde. Als je naar deze animatie van de Universiteit van Maryland kijkt, zie je hoe de dingen grotendeels hetzelfde zijn gebleven tussen de Feniciërs en het Latijn. Lange reeksen letters, zoals abcdef, blijven duizenden jaren onaangeroerd.
De volgorde heeft dus oude wortels, maar waar komt hij vandaan?
Het spijt me u te moeten teleurstellen, maar we weten het echt niet zeker. Het is logisch dat de letters in een vaste volgorde staan: dat is gemakkelijker te leren en aan te leren. Maar waarom sommige oude mensen ze in die specifieke volgorde zetten, is onbekend. Wie het ook deden, ze lieten geen enkel document na dat ons bekend is, waarin wordt uitgelegd waarom ze de letters zo opstelden.
Maar dit wil niet zeggen dat we helemaal verloren zijn. Geleerden hebben tal van hypothesen over de volgorde, die betrekking hebben op alles van astrologie, muzikale toonladders, getallen, en poëzie. Hier volgen enkele van de ideeën die onder alfabetici de ronde hebben gedaan:
Het eerste alfabet dat in Egypte werd ontwikkeld, zou kunnen zijn aangepast aan een deel van het enorme systeem van Egyptische hiërogliefen, dus het zou kunnen dat het Egyptische systeem ook van invloed is geweest op de volgorde.
*
De oude volgorde was een lang geheugensteuntje. Vroege gebruikers reeg de letters aaneen om overeen te komen met de woorden van een geheugensteun zin of verhaallijn.
*
In Semitic Writing: From Pictograph to Alphabet geeft GR Driver verschillende verklaringen die hij is tegengekomen, van “astrale of maantheorieën” tot de volgorde “die een didactisch gedicht voorstelt” of “die gebaseerd is op de notatie van de Sumerische toonladders.”
David Diringer, in The Alphabet: A Key to the History of Mankind, suggereert dat er helemaal geen reden is: “…it is highly probable that the matter has no particular significance…There is some appearance of phonetic grouping in the order of the letters of the North Semitic alphabet, but this may be accidental.”
*
Het alfabet kan een numerieke component hebben gehad, en de volgorde is omgekeerd ge-engineerd om de nummers te volgen en te evenaren die de letters voorstelden voor de kooplieden. Latere beschavingen hielden gemakshalve vast aan de verouderde volgorde.
Dat is zo’n beetje het beste wat we kunnen doen met de kern van de volgorde, maar we hebben wel een betere kijk op de manier waarop een paar specifieke letters op hun plaats vielen. Nieuwe toevoegingen aan een overgenomen alfabet lijken altijd aan het eind van de rij te worden toegevoegd, met als gevolg dat x, y en z de achterhoede vormen.
Toen de Grieken de Fenicische letters leenden, voegden zij hun eigen zelfgemaakte letters toe aan het eind, zoals de voorouderlijke X. Toen het rijk van Alexander de Grote later in contact kwam met Rome, leenden de Romeinen een paar Griekse woorden en pasten hun alfabet opnieuw aan om ze te kunnen schrijven. Ze leenden Y en Z, die ze de eerste keer hadden afgevoerd, en plakten die aan het eind van het alfabet.
What’s the name of that (Alphabet) Song?
De zingzangachtige volgorde leent zich zo goed voor muziek dat sommigen zich afvragen of de letters zo zijn gerangschikt om in het alfabetlied te passen. Maar de oude volgorde werd pas in het midden van de jaren 1830 voor het eerst op de melodie gezet en van een copyright voorzien. Volgens sommige bronnen was de oorspronkelijke titel “Het ABC: A German Air With Variations for the Flute With an Easy Accompaniment for the Piano Forte,” terwijl anderen, waaronder The Straight Dope, zeggen dat het “The Schoolmaster” heette.
De melodie van het alfabetlied is ouder en werd ook gebruikt in “Baa Baa Black Sheep”, “Twinkle, Twinkle, Little Star” en het Duitse “Ist das nicht ein Schnitzelbank?” en Franse “Ah! Vous Dirai-Je, Maman.” Dit Franse plattelandsliedje is wellicht de vroegste verschijning, uit 1761.