Tot nu toe hebben de voorbeelden in dit hoofdstuk vaak beschreven hoe van mensen verwacht wordt dat ze zich in bepaalde situaties gedragen – bijvoorbeeld bij het kopen van eten of bij het instappen in een bus. Deze voorbeelden beschrijven de zichtbare en onzichtbare gedragsregels waarmee samenlevingen zijn gestructureerd, of wat sociologen normen noemen. Normen bepalen hoe men zich moet gedragen in overeenstemming met wat een samenleving als goed, juist en belangrijk heeft gedefinieerd, en de meeste leden van de samenleving houden zich eraan.
Formele normen zijn vastgelegde, geschreven regels. Het zijn gedragingen die zijn uitgewerkt en overeengekomen om de meeste mensen van dienst te zijn. Wetten zijn formele normen, maar dat geldt ook voor handleidingen voor werknemers, eisen voor toelatingsexamens, en “verboden te rennen”-borden bij zwembaden. Formele normen zijn de meest specifieke en duidelijk omschreven van de verschillende soorten normen, en ze worden het strengst gehandhaafd. Maar zelfs formele normen worden in verschillende mate gehandhaafd en worden weerspiegeld in culturele waarden.
Zo wordt in de Verenigde Staten veel waarde gehecht aan geld, en dus worden monetaire misdrijven bestraft. Het is tegen de wet om een bank te beroven, en banken doen hun uiterste best om dergelijke misdaden te voorkomen. Mensen beschermen waardevolle bezittingen en installeren antidiefstalapparatuur om huizen en auto’s te beschermen. Een minder streng gehandhaafde sociale norm is rijden onder invloed. Hoewel het tegen de wet is om dronken te rijden, is drinken voor het grootste deel een aanvaardbaar sociaal gedrag. En hoewel er wetten zijn om rijden onder invloed te bestraffen, zijn er weinig systemen om het misdrijf te voorkomen. Deze voorbeelden laten een scala aan handhaving van formele normen zien.
Er zijn genoeg formele normen, maar de lijst van informele normen – gewoon gedrag waaraan men zich over het algemeen en op grote schaal conformeert – is langer. Mensen leren informele normen door observatie, imitatie en algemene socialisatie. Sommige informele normen worden rechtstreeks aangeleerd – “Kus je tante Edna” of “Gebruik je servet” – terwijl andere worden aangeleerd door observatie, met inbegrip van observaties van de gevolgen wanneer iemand anders een norm overtreedt. Maar hoewel informele normen persoonlijke interacties bepalen, strekken ze zich ook uit tot andere systemen. In de Verenigde Staten zijn er informele normen voor gedrag in fastfoodrestaurants. Klanten gaan in de rij staan om hun eten te bestellen en vertrekken als ze klaar zijn. Ze gaan niet met vreemden aan tafel zitten, zingen niet luid terwijl ze hun kruiden klaarmaken, of doen een dutje in een hokje. De meeste mensen plegen zelfs geen onschuldige inbreuken op informele normen. Informele normen dicteren gepast gedrag zonder de noodzaak van geschreven regels.
Breaching Experiments
Socioloog Harold Garfinkel (1917-2011) bestudeerde de gewoonten van mensen om erachter te komen hoe maatschappelijke regels en normen niet alleen gedrag beïnvloedden, maar ook de sociale orde vormgaven. Hij geloofde dat leden van een samenleving samen een sociale orde creëren (Weber 2011). Zijn boek Studies in Ethnomethodology, gepubliceerd in 1967, bespreekt de aannames van mensen over de sociale samenstelling van hun gemeenschap.
Een van Garfinkels onderzoeksmethoden stond bekend als een “breaching experiment”, waarbij de onderzoeker zich op een sociaal ongemakkelijke manier gedraagt om de sociologische concepten van sociale normen en conformiteit te testen. De deelnemers zijn zich er niet van bewust dat er een experiment aan de gang is. Als de inbreuk echter succesvol is, zullen deze “onschuldige omstanders” op de een of andere manier reageren. Als de experimentator bijvoorbeeld een man in een pak is, en hij springt over het trottoir of springt op één voet, dan zullen de voorbijgangers hem waarschijnlijk met een verbaasde blik aanstaren. Maar de experimentator doet niet gewoon “vreemd” in het openbaar. Het gaat er veeleer om op een kleine manier af te wijken van een specifieke sociale norm, op subtiele wijze een of andere vorm van sociale etiquette te overtreden, en te zien wat er gebeurt.
Om zijn etnomethodologie uit te voeren, legde Garfinkel opzettelijk vreemde gedragingen op aan mensen die het niet wisten. Vervolgens observeerde hij hun reacties. Hij vermoedde dat vreemd gedrag de conventionele verwachtingen zou doorprikken, maar hij wist niet zeker hoe. Zo zette hij bijvoorbeeld een eenvoudig spelletje tic-tac-toe op. Eén speler werd van tevoren gevraagd om de X’en en de O’s niet in de vakjes te zetten, maar op de lijnen die de vakjes scheidden. De andere speler, die niets van het onderzoek wist, was verbijsterd en wist niet hoe hij verder moest gaan. De reacties van de tweede speler van verontwaardiging, woede, verbijstering, of andere emoties illustreerden het bestaan van culturele normen die het sociale leven vormen. Deze culturele normen spelen een belangrijke rol. Ze laten ons weten hoe we ons in onze omgeving moeten gedragen en hoe we ons op ons gemak kunnen voelen.
Er zijn veel regels over het spreken met vreemden in het openbaar. Het is OK om een vrouw te vertellen dat je haar schoenen mooi vindt. Maar niet om te vragen of je ze mag passen. Het is OK om in de rij te staan achter iemand bij de pinautomaat. Het is niet OK om over zijn schouder te kijken als hij zijn transactie doet. Het is OK om naast iemand te zitten in een overvolle bus. Het is raar om naast een vreemde te gaan zitten in een halflege bus.
Voor sommige overtredingen gaat de onderzoeker direct in gesprek met onschuldige omstanders. Een experimentator kan een gesprek beginnen in een openbaar toilet, waar het gebruikelijk is elkaars privacy zo te respecteren dat de aanwezigheid van anderen wordt genegeerd. In een kruidenierswinkel kan een experimentator een voedingsmiddel uit het winkelwagentje van een ander pakken en zeggen: “Dat ziet er lekker uit! Ik denk dat ik het ga proberen.” Een experimentator kan met anderen aan tafel gaan zitten in een fastfoodrestaurant of iemand volgen in een museum en dezelfde schilderijen bestuderen. In die gevallen worden de omstanders onder druk gezet om te reageren, en hun ongemak illustreert hoezeer we afhankelijk zijn van sociale normen. In breukexperimenten worden de vele ongeschreven sociale regels waar we naar leven blootgelegd en onderzocht.
Normen kunnen verder worden geclassificeerd als mores of folkways. Mores (mor-ays) zijn normen die de morele opvattingen en principes van een groep belichamen. Het overtreden ervan kan ernstige gevolgen hebben. De sterkste mores worden wettelijk beschermd door wetten of andere formele normen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld wordt moord als immoreel beschouwd, en is het strafbaar bij wet (een formele norm). Maar vaker worden mores beoordeeld en bewaakt door het publieke sentiment (een informele norm). Mensen die de mores overtreden worden gezien als beschamend. Ze kunnen zelfs worden gemeden of verbannen uit sommige groepen. De mores van het Amerikaanse schoolsysteem vereisen dat een leerling in zijn eigen woorden schrijft of speciale vormen gebruikt (zoals aanhalingstekens en een heel systeem van citaten) om andere schrijvers te citeren. Schrijven in andermans woorden alsof het je eigen woorden zijn, heeft een naam: plagiaat. De gevolgen van het overtreden van deze norm zijn streng en leiden meestal tot uitzetting.
In tegenstelling tot mores zijn folkways normen zonder morele onderbouwing. Folkways geven eerder richting aan gepast gedrag in de dagelijkse praktijken en uitingen van een cultuur. Ze geven aan of je elkaar een hand geeft of een kus op de wang als je iemand begroet. Ze geven aan of je een das en een blazer of een T-shirt en sandalen moet dragen naar een evenement. In Canada kunnen vrouwen op straat glimlachen en mannen begroeten. In Egypte is dat niet acceptabel. In regio’s in het zuiden van de Verenigde Staten, betekent het tegen het lijf lopen van een kennis dat je moet stoppen om een praatje te maken. Het is onbeleefd om dat niet te doen, hoe druk je het ook hebt. In andere regio’s bewaken mensen hun privacy en hechten ze waarde aan tijdsefficiëntie. Een eenvoudige hoofdknik is voldoende. Andere geaccepteerde folkways in de Verenigde Staten zijn bijvoorbeeld de deur openhouden voor een vreemdeling of iemand een cadeau geven op zijn verjaardag. De regels met betrekking tot deze folkways kunnen van cultuur tot cultuur veranderen.
Veel folkways zijn handelingen die we als vanzelfsprekend beschouwen. Mensen moeten handelen zonder na te denken om naadloos door de dagelijkse routines te komen; ze kunnen niet stoppen en elke handeling analyseren (Sumner 1906). Degenen die een cultuurschok ervaren, kunnen merken dat deze afneemt naarmate zij de folkways van de nieuwe cultuur leren kennen en in staat zijn hun dagelijkse routines soepeler te doorlopen. Folkways zijn misschien kleine omgangsvormen, geleerd door observatie en geïmiteerd, maar ze zijn zeker niet triviaal. Net als mores en wetten helpen deze normen de mensen bij de onderhandelingen over hun dagelijks leven binnen een bepaalde cultuur.
Think It Over
Hoe denk je dat jouw cultuur zou bestaan als er niet zoiets bestond als een sociale “norm”? Denkt u dat er chaos zou ontstaan of dat de relatieve vrede bewaard zou kunnen blijven? Leg uit.
Praktijk
1. Het grootste verschil tussen mores en folkways is dat
- mores vooral te maken hebben met moraal, terwijl folkways vooral te maken hebben met gemeengoed zijn binnen een cultuur
- mores zijn absoluut, terwijl folkways tijdelijk zijn
- mores verwijzen naar materiële cultuur, terwijl folkways betrekking hebben op niet-materiële cultuur
- mores hebben betrekking op niet-materiële cultuur, terwijl folkways betrekking hebben op materiële cultuur