Wie waren de gladiatoren van het oude Rome?
Gladiatoren (van het Latijnse gladiatores) waren zowel beroeps- als amateurvechters in het oude Rome die vochten voor het vermaak van de “beschaafde” toeschouwers. Deze wedstrijden vonden plaats in arena’s in het gehele Romeinse Rijk en gedurende het grootste deel van zijn geschiedenis. Man tegen man en man tegen dier gevechten, soms tot de dood erop volgde, was de sport van de oude wereld die kon wedijveren met alle spektakels van de moderne samenleving tezamen.
Gladiatoren werden gewoonlijk gerekruteerd uit misdadigers, slaven en krijgsgevangenen. Als men voor een dergelijke taak werd geselecteerd, had men de rechten van een burger verloren of nooit gehad, en had men geen andere keuze dan zich te schikken naar deze “rekruten”. Op voorwaarde dat men over de gewenste fysieke verschijning en capaciteiten beschikte, kon de arena een waarschijnlijke bestemming zijn. Ook sommige vrijgeborenen kozen, hoewel zij hun burgerrechten niet hadden verloren, vrijwillig voor het beroep en verbonden zich aan de eigenaar (lanists) van een gladiatorengezelschap (familia) door (volgens Petronius) een eed af te leggen “om brandmerken, ketenen, geseling of de dood door het zwaard te verdragen”. Men schat dat tegen het einde van de Romeinse Republiek ongeveer de helft van de gladiatoren vrijwilligers waren (auctorati), die voor een afgesproken periode de status van slaaf aannamen, vergelijkbaar met de contractuele dienstbaarheid die in het late tweede millennium gebruikelijk was.
Deze auctorati stemden er door het afleggen van de gladiatoreed mee in om als slaaf behandeld te worden en ondergingen de ultieme sociale schande (infamia). Seneca beschreef deze eed als “hoogst beschamend”. De potentiële voordelen van deze nieuwe carrière zouden echter wel eens zwaarder kunnen wegen dan de alternatieven. Naast de mogelijkheid van publieke roem en fortuin, inclusief relaties met Romeinse vrouwen van zelfs aristocratische status, werd de rekruut van de gladiatoren lid van een samenhangende groep die bekend stond om zijn moed, goede moraal en absolute trouw aan zijn meester tot de dood erop volgde. Het leven werd een toonbeeld van militaire discipline, en door moedig gedrag was hij nu ook in staat een eer te behalen die vergelijkbaar was met die van de Romeinse soldaten op het slagveld.
Origins of Gladiatorial Games
Het is het meest waarschijnlijk dat de oorsprong van de “spelen” geworteld was in het Estruskische gebruik van rituele mensenoffers om de doden te eren. De eerste gladiatorenwedstrijd in Rome vond plaats in 264 v. Chr. als onderdeel van een van deze begrafenisrituelen, een munus genaamd. Marcus en Decimus Junius Brutus organiseerden een gladiatorengevecht ter ere van hun overleden vader met drie paar slaven die als gladiatoren optraden in het Forum Boarium (een handelsgebied dat genoemd was naar de Romeinse veemarkt). Het concept van de munus was dat het de herinnering aan een belangrijk persoon na de dood levend hield. Ze werden enige tijd na de begrafenis gehouden en werden vaak jaarlijks of om de vijf jaar herhaald. Gladiatorenspelen, of munera werden pas aan het eind van de eerste eeuw een vast onderdeel van de openbare spelen.
Een geleerde uit de tweede eeuw na Christus, Festus, (die het werk van de schrijver uit de Augusteïsche tijd, Verrius Flaccus, inkortte) suggereert dat gladiatorengevechten een vervanging waren voor een oorspronkelijk offer van gevangenen op de graven van grote krijgers. Tertullianus, een christelijke schrijver uit de tweede eeuw, beweerde dat gladiatorengevechten een mensenoffer waren aan de manen of geesten van de doden.
Waar vonden de gevechten plaats?
Gladiatorengevechten vonden plaats in amfitheaters (zoals het Flavisch Amfitheater of Colosseum) en werden opgevoerd na de venationes (dierengevechten) en openbare executies (noxii). In de vroegste vormen werden deze spelen georganiseerd door personen met patricische of ruiterstatus, dikwijls om bij het publiek in politieke gunst te komen. De organisator van een van deze spelen werd de editor, munerator of dominus genoemd en hij werd geëerd met de officiële tekens van een magistraat. In de keizertijd waren de keizers bijna alleen verantwoordelijk, met uitzondering van gevallen met speciale toestemming, voor deze allesomvattende openbare ludi circenses, of “spelen”.
In tegenstelling tot de film “Gladiator” met Russell Crowe, vochten gladiatoren gewoonlijk in afzonderlijke paren (Ordinarii), in één op één gevechten. Sponsors van de spelen of speciaal publiek konden echter om andere combinaties vragen, zoals meerdere gladiatoren die samen vochten (Catervarii), of specifieke gladiatoren tegen elkaar, zelfs van buiten de gevestigde troep (Postulaticii). Af en toe gebruikten lanista plaatsvervangers (supposititii) als een geplande of gevraagde gladiator gedood of gewond was. In de keizertijd konden keizers hun eigen team hebben, Fiscales genaamd.
Gladiatorenopleiding
Gladiatoren werden opgeleid in speciale scholen, ludi genaamd, die even algemeen waren als amfitheaters in het hele rijk. Er waren vier scholen in Rome zelf, waarvan de grootste de Ludus Magnus heette, die door een ondergrondse tunnel met het Colosseum verbonden was. Een van de beroemdste is de school van Capua, waar in 73 v.C. de slavenopstand van Spartacus uitbrak. Net als moderne boksers vochten de meeste gladiatoren niet meer dan 2 of 3 keer per jaar en met genoeg roem en fortuin konden zij hun vrijheid kopen. Van sommigen echter, zoals criminelen, werd verwacht dat ze binnen een jaar zouden sterven (ad gladium), of dat ze hun vrijlating na drie jaar zouden verdienen (ad ludum), als ze het overleefden.
Maakten alle gladiatorengevechten de dood?
Opnieuw, in tegenstelling tot wat men in de meeste films ziet, was het minder waarschijnlijk dat gladiatorengevechten de dood tot gevolg hadden dan wordt afgeschilderd. Gladiatoren waren duur in onderhoud, training en vervanging in geval van overlijden, en het in leven houden van de meest populaire publiekstrekkers was veel praktischer dan het alternatief.
Dat wil niet zeggen, echter, dat de dood niet vaak voorkwam bij de niet-elite. In deze gevallen, als een gladiator zijn tegenstander had overmeesterd, wendde hij zich tot de toeschouwers voor een reactie van de menigte. De verslagen gladiator stak eventueel zijn linkerhand op (soms ook aangeduid als het opsteken van een vinger, wat een verzoek om genade kan betekenen) en vroeg om zijn leven te sparen. Als de toeschouwers hun duimen naar beneden draaiden, gaven zij aan dat de strijder moest blijven leven (wat misschien duidde op de wens om het wapen in de schede te doen of neer te leggen).
Een theorie over het omhoog steken van de duimen is dat het de wens van de overwinnaar vertegenwoordigde om zijn tegenstanders keel door te snijden. Andere suggesties zijn dat de menigte ‘missum’ of ‘mitte’ (loslaten of wegsturen) riep als een gebaar van barmhartigheid en omgekeerd ‘iugula’ (doden… over het algemeen door de keel door te snijden) riep als ze wilden dat de overwinnaar zijn tegenstander afmaakte. Er zijn andere theorieën over het gebruik van duimen en verschillende bewegingen om het einde van een wedstrijd aan te geven, zoals dat de duim zijwaarts werd geplaatst om een slaande beweging over de nek aan te geven, of zelfs dat een naar beneden gerichte duim met een stuwende beweging een bevel voor de overwinnaar kan hebben voorgesteld om zijn zwaard in de borst van zijn tegenstander te stoten.
Of er nu over de handbewegingen wordt gediscussieerd, de uiteindelijke beslissing in deze werd niet door de menigte genomen en werd gewoonlijk aan een enkele rechter overgelaten (hoewel het duidelijk een wijs beleid was om zich aan de wens van de menigte te houden). In aanwezigheid van de Keizer kwam het oordeel hem toe, maar anders berustte het bij de spelmeester of sponsor.
Er zijn veel van dergelijke gebeurtenissen afgebeeld op fresco’s of mozaïeken. In een specifiek voorbeeld is het resultaat van een gevecht afgebeeld in een inscriptie (Astyanax versloeg Kalendio) met het symbool van de dood (een cirkel met een diagonale streep erdoor) over de verliezer heen. Een andere mogelijkheid in verband met het duimen omhoog/omlaag-debat is dat het publiek zijn vuist ophief maar de duim erin hield als ze wilden dat de verliezer bleef leven, en naar beneden wees om de dood aan te geven. Als het publiek vond dat beide mannen bewonderenswaardig vochten, of getuige was van een gevecht tussen twee populaire gladiatoren, zouden ze waarschijnlijk willen dat beiden bleven leven en nog een dag zouden vechten. Een gladiator die meerdere gevechten won, of een onbepaalde tijd diende, mocht met pensioen, in veel gevallen om verder te gaan als gladiatoren trainer. Zij die wonnen of hun vrijheid kochten, of soms op verzoek van de menigte of de Keizer, kregen een houten zwaard (rudis) als aandenken.
De neergang van de Spelen
Gladiatorenwedstrijden werden voor het eerst verboden door Constantijn I in 325 AD, maar ze gingen door tot het midden van de 5de eeuw. Keizer Honorius zou er een eind aan gemaakt hebben toen het westerse rijk op zijn ondergang afstevende. De laatst bekende gladiatorenwedstrijd in de stad Rome vond plaats op 1 januari 404.
Romeinse gladiatortypes
Verschillende gladiatoren specialiseerden zich in verschillende wapens en tactieken. Het volgende illustreert deze verschillende stijlen en uitrusting. Hiervan waren Thraciërs, Mirmillones, Retiarii, en Secutores vier van de meest voorkomende.
Andabatae: (1e eeuw v.Chr.) Gekleed in maliënkolder zoals de oosterse cavalerie (cataphracti), droegen ze helmen met vizieren zonder ooggaten. Zij vielen elkaar te paard blind aan als een oude voorloper van het middeleeuwse steekspel.
Bestiarii: (beestenvechters) oorspronkelijk gewapend met een speer of mes, waren deze gladiatoren veroordeeld tot het bevechten van beesten met een grote kans op de dood. In latere tijden waren de Bestiarii hoog opgeleid, gespecialiseerd in verschillende soorten exotische, geïmporteerde beesten.
Dimachaeri: gebruikten twee zwaarden, één in elke hand.
Equites: Vochten te paard met een speer en gladius, gekleed in een volle tuniek, met een manica (armbeschermer). Over het algemeen vocht de Eques alleen tegen gladiatoren van zijn eigen type.
Essedari: wagenmenners in Keltische stijl, waarschijnlijk voor het eerst door Caesar vanuit Brittannië naar Rome gebracht.
Hoplomachi (zwaar bewapend) of Samnite: Volledig gepantserd, en gebaseerd op Griekse hoplieten. Zij droegen een helm met een gestileerde griffioen op de kuif, wollen gewatteerde beenbekleding, en scheenbeschermers. Zij droegen een speer in Hoplietstijl met een klein rond schild. Zij stonden tegenover Mirmillones of Thraces.
Laquerii: Laqueatores gebruikten een touw en strop.
Mirmillones (of murmillones): Droegen een helm met een gestileerde vis op de kuif (de mormylos of zeevis), alsmede een armbeschermer (manica). Zij droegen een gladius en een langwerpig schild in de Gallische stijl. Zij werden gekoppeld aan Hoplomachi of Thraces.
Provocatores (uitdagers): Stonden in paren tegen de Samnieten, maar hun bewapening is onbekend en kan variabel zijn geweest, afhankelijk van de spelen.
Retiarii: droegen een drietand, een dolk en een net, een grotere manica die zich uitstrekte over de schouder en de linkerkant van de borst. Zij vochten gewoonlijk tegen secutores of mirmillones. Soms werd een metalen schouderschild, of galerus, toegevoegd om de nek en het ondergezicht te beschermen.
Saggitarii: Bereden boogschutters gewapend met reflexbogen die een pijl over grote afstand konden voortstuwen.
Samnites: zie Hoplomachi.
Secutores: Hadden hetzelfde harnas als een murmillo, inclusief langwerpig schild en een gladius. Zij waren de gebruikelijke tegenstanders van retiarii.
Scissores (snijders): Over deze onheilspellend klinkende gladiator is weinig bekend.
Thraces: De Thraciër was uitgerust met een breedgerande helm die het gehele hoofd omsloot, een klein rond of vierkant schild, en twee scheenplaten van dijbeen lengte. Zijn wapen was het Thracische gekromde zwaard, of de sica. Zij vochten gewoonlijk tegen mirmillones of hoplomachi.
Veliten: Vochten te voet, elk met een speer in de hand met daaraan een riem om te werpen. Genoemd naar de vroege Republikeinse legereenheden met dezelfde naam.
Venatores: Gespecialiseerd in de jacht op wilde dieren. Technisch gezien geen gladiatoren, maar toch een onderdeel van de spelen.
Een ander type dat vermelding verdient zijn de Praegenarii die werden gebruikt als een oude openingsact om het publiek in de stemming te brengen. Zij gebruikten een rudis (houten zwaard) en droegen gewaden om hun lichaam. Terwijl zij vochten, werden zij begeleid door muziek (cimbalen, trompetten, en hydraulis waterorgel).
Enkele interessante gladiatorenfeiten:
Wist u dat…
Keizer Commodus hield ervan gevechten op te voeren tussen dwergen en vrouwen. Hij verscheen ook niet minder dan 735 keer op het toneel in de gedaante van Hercules, met knots en leeuwenvel, en in een positie waarin hij zichzelf weinig gevaar aandeed, doodde hij talloze beesten en mannen.
Wist u dat…
Er zijn bewijzen dat vooral Romeinse vrouwen gladiatoren verafgoodden, soms tot ongenoegen van hun echtgenoten. De moeder van Commodus, Faustina, zou de gladiator Martianus hebben verkozen boven haar man, Marcus Aurelius.
Wist u dat…
Tacitus schrijft in zijn Annalen over de Romeinse keizer Nero die in 63 na Chr. “een aantal gladiatorenvoorstellingen organiseerde, die in grootsheid gelijk waren aan hun voorgangers, hoewel meer vrouwen van stand en senatoren zich in de arena te schande maakten”.
Wist u dat…
Petronius’ Satyricon maakt melding van een Romeins circus waarin een vrouwelijke wagenvechter het opnam tegen mannen.
Wist u dat…
Volgens Suetonius liet keizer Domitianus (regeerde 81-96 na Chr.) vrouwelijke gladiatoren ’s nachts bij fakkellicht vechten.
Wist u dat…
Vrouwen waren lid van de venatores, volgens de geschriften van Martial en Cassius Dio.
Wist u dat…
Keizer Septimius Severus vaardigde in 200 n.Chr. een edict uit dat vrouwelijke strijders in de arena verbood.
Wist u dat…
De grootschalige tentoonstellingen van Caesar brachten de Romeinse Senaat ertoe het aantal deelnemers te beperken. Voor de begrafeniswedstrijden van zijn dochter Julia stelde hij 300 paar gladiatoren op.
Wist u dat…
De grootste gladiatorenwedstrijd werd door keizer Trajanus gehouden als onderdeel van een overwinningsfeest in107 n.Chr. in Dacië en omvatte 5000 paar strijders.
Wist u dat…
De Griekse arts Galenus werkte enige tijd als gladiatorenarts.