Hagedis

Hagedissen zijn verreweg de meest diverse groep moderne reptielen qua lichaamsvorm en grootte. Hun totale lengte varieert van 2 cm snuit tot vent bij gekko’s (familie Gekkonidae) tot 3 meter bij varanen (familie Varanidae). Het gewicht van volwassen hagedissen varieert van minder dan 0,5 gram tot meer dan 150 kg (330 pounds). De populaire opvatting van een hagedis als een scharrelend reptiel met een totale lengte van ongeveer 30 cm (12 inches) en een slanke staart kan slechts op een klein aantal soorten nauwkeurig worden toegepast. Vertegenwoordigers van verscheidene families zijn ledematenloos en lijken op slangen, terwijl andere lange achterpoten hebben die tweepotige voortbeweging mogelijk maken. Mannelijke hagedissen kunnen zijn uitgerust met een breed scala van versieringen, zoals verlengbare keelwaaiers en franje, keelstekels, hoorns of casques op de kop, en staartkammen.

Hagedissen bewonen diverse habitats, variërend van ondergrondse holen en holen tot de oppervlakte en hooggelegen vegetatie. Sommige bewegen zich langzaam en zijn afhankelijk van een cryptische kleur om zich te beschermen, terwijl andere snel door woestijnzand kunnen rennen. Hagedissen van de familie Mosasauridae, een uitgestorven groep, waren strikt marien. Sommige mosasauriërs waren reuzen en konden een lengte bereiken van 10 meter. Eén nog levende hagedis, de zeeleguaan (Amblyrhynchus cristatus) van de Galapagoseilanden, voedt zich met algen in de zee. Hij brengt echter een groot deel van zijn tijd door op lavarotsen op de eilanden. Geen enkele andere hagedissoort die nog voorkomt is marien, maar verschillende soorten zijn gedeeltelijk aquatisch en voeden zich met zoetwaterorganismen.

De rol die hagedissen spelen in de menselijke ecologie is slecht bekend. Sommige hagedissen zijn bronnen van voedsel en kleding of bestrijders van ongedierte, terwijl andere juist ongedierte zijn. Sommige grotere hagedissen (zoals de leguanen van Mexico, Centraal-Amerika en Zuid-Amerika) worden gegeten en vormen een belangrijke voedselbron. Andere worden gebruikt voor lederwaren. Varanen en tegu’s (familie Teiidae) worden geoogst voor hun huiden, en deze huiden hebben een belangrijk effect op de plaatselijke economie van plattelandsgebieden in derdewereldlanden. Hoewel hagedissen vaak worden afgeschilderd als insecteneters, eten vele ook kleine gewervelde dieren en ten minste enig plantaardig materiaal; strikte herbivoor is onafhankelijk geëvolueerd bij verschillende groepen hagedissen. Niettemin eten hagedissen grote aantallen insecten en andere ongewervelde dieren, vooral in de tropen en in woestijnen. Deze insectenbestrijdingsdiensten beïnvloeden de mens op vele subtiele manieren; dergelijke effecten zijn echter niet goed bestudeerd. Grote roofhagedissen (zoals varanen en tegu’s) kunnen plaagdieren zijn – vaak azen ze op boerderijdieren of stelen ze kippeneieren – die het levensonderhoud van veeboeren en boeren aantasten.

Sommige betrekkelijk kleine hagedissoorten, zoals gekko’s, hebben niet alleen vele eilanden gekoloniseerd door met mensen op boten mee te razen, maar zijn ook steden en dorpen over de hele wereld binnengedrongen. In heel Brazilië bijvoorbeeld is een van de bekendste hagedissen, de mediterrane gekko (Hemidactylus mabouia), zo gewoon in huizen en gebouwen dat de meeste Brazilianen er, op grond van hun eigen waarnemingen, meer over weten dan over een van de inheemse soorten. Zoals het geval is met veel geïntroduceerde hagedissen, lijkt de mediterrane gekko heel goed te leven met mensen in verstoorde gebieden, maar lijkt niet binnen te dringen in ongestoorde habitats.

Hagedissen zijn voor het grootste deel geen ziekteoverbrengers en vormen weinig gevaar voor mensen die de juiste voorzorgsmaatregelen nemen bij het hanteren ervan. Hagedissen zijn vaak besmet met verschillende parasieten, waaronder een vorm van malaria, maar deze parasieten zijn meestal soortspecifiek. Salmonellabacteriën kunnen van een hagedis op een mens worden overgedragen, vooral als de hagedis in de mond van een mens wordt geplaatst. Tuberculose (Mycobacterium tuberculosis) en sommige virale en schimmelinfecties kunnen ook van de hagedis op de mens worden overgedragen. Personen die met hagedissen omgaan, wordt aangeraden een goede persoonlijke hygiëne in acht te nemen.

Nauwelijks twee soorten, het Gilamonster (Heloderma suspectum) van het zuidwesten van de Verenigde Staten en het noordwesten van Mexico en de Mexicaanse parelhagedis (H. horridum) van het westen van Mexico, zijn giftig. Beide soorten bijten mensen alleen als ze worden geprovoceerd, en dodelijke slachtoffers zijn zeer zeldzaam. Tot de meest ongevaarlijke hagedissen behoren de gekko’s, waarvan ten onrechte wordt aangenomen dat zij zeer giftig zijn door vele inheemse culturen over de gehele wereld. De redenen voor deze verdenking zijn onduidelijk; de nachtelijke activiteit van de gekko’s, hun elliptische pupillen en hun vermogen om op gladde verticale oppervlakken te lopen, kunnen hen echter voor sommige culturen bovennatuurlijk doen lijken.

Hagedissen worden ook gewaardeerd als onderwerpen voor biologisch onderzoek. Hun verschillende voortplantingswijzen en hun vermogen om de lichaamstemperatuur te regelen zijn twee van de vele gebieden die door vergelijkende fysiologen worden bestudeerd (zie thermoregulatie). De grote overvloed en de waarneembaarheid van talrijke soorten maken hen tot ideale onderwerpen voor ecologen en ethologen. Het vermogen van sommige soorten om gebroken staarten te regenereren heeft ertoe geleid dat zij door gedragsecologen en ontwikkelingsbiologen als onderzoekssubjecten worden gebruikt. Omdat ze relatief schoon en gemakkelijk te houden zijn, zijn hagedissen ook heel populair als huisdier.