Op 3 augustus 1492 begon een van de belangrijkste periodes van wereldwijde ontdekkingen, reizen en migratie. Christoffel Columbus zette koers vanuit Palos aan de Portugese kust, gesponsord door koning Ferdinand en koningin Isabella van Spanje, naar het westen, op weg naar de Canarische Eilanden. Vanaf de Canarische Eilanden zette Columbus zijn reis voort. Vijfendertig dagen na zijn vertrek bereikte hij de Bahamas. Zijn eerste landingsplaats, op een klein eiland, bekend als San Salvador, werd door Columbus gebruikt als uitvalsbasis om de eilanden van deze Nieuwe Wereld te verkennen en in kaart te brengen, voordat hij en zijn bemanning in het voorjaar van 1493 terugkeerden naar Spanje.
Zoals we vandaag de dag nog steeds zien, gaan grote volksverhuizingen vaak gepaard met verwoestende uitbraken van ziekten. Na verloop van tijd kunnen geïsoleerde bevolkingsgroepen specifieke immuniteitspatronen opbouwen tegen inheemse ziekten, maar zij zijn vaak vatbaar voor nieuwe infecties. Columbus’ verkenning van deze nieuwe wereld was geen uitzondering. Kort na de aankomst van zijn bemanning werd de inheemse bevolking gedecimeerd door epidemieën van griep en pokken die over het continent trokken. Er zijn aanwijzingen dat dit een wederzijdse uitwisseling van ziekten was; in 1495 kwamen Columbus en zijn bemanning terug in Europa en zij brachten de “Grote Pokken” (in tegenstelling tot de “Kleine Pokken”) met zich mee. Deze ‘Grote Pokken’ kregen al snel bekendheid vanwege de ernst en de plaats van de lichamelijke symptomen:
“steenpuisten die uitstaken als eikels, waaruit zulke smerige stinkende materie kwam dat wie ooit binnen de reuk kwam, meende besmet te zijn” .
Heden ten dage kennen we deze ziekte als syfilis dankzij Girolamo Fracastoro, de beroemde 16e eeuwse wiskundige, arts en dichter uit Verona, die in zijn gedicht Syphilis sive morbus gallicus een vreselijke plaag beschreef die door een wraakzuchtige zonnegod was gezonden om de mythische herder Syphilis te treffen. Deze naam is tot op de dag van vandaag blijven hangen.
The Age of Discovery
Europa was in 1495 midden in de Renaissance en beleefde een heropleving van literatuur, kunst, beeldhouwkunst en architectuur. Maar dit was ook een tijd van onrust en verandering. Kort nadat Columbus naar Europa was teruggekeerd, rukten de Franse troepen van koning Karel VIII op om Napels te belegeren en zo een mediterrane basis te creëren voor een kruistocht. Dit was het begin van de Eerste Italiaanse Oorlog. Soldaten en huurlingen werden uit heel Europa gerekruteerd, samen met meer dan 800 kampvolgelingen. Het duurde niet lang voordat de grote pokken in hun gelederen opdoken. Deze “Franse ziekte”, zoals de pokken al snel werden genoemd, verspreidde zich meedogenloos over een groot deel van het Europese continent. De ziekte kende geen grenzen en trok oostwaarts naar India, China en Japan, en zuidwaarts naar het Afrikaanse continent. Deze namen hadden één ding gemeen – een inherent verlangen om deze vreselijke ziekte toe te schrijven aan buitenlanders en vreemdelingen. De Fransen noemden het de “Napolitaanse ziekte”, de Russen de “Poolse ziekte”, de Polen en de Perzen noemden het de “Turkse ziekte”, en de Turken noemden het de “Christelijke ziekte”. Verder weg noemden de Tahitianen het de ‘Britse ziekte’ en in Japan stond het bekend als de ‘Chinese pokken’.
Syfilis: de bacteriële ziekte
Syfilis is een seksueel overdraagbare infectie; hoe meer seksuele partners iemand heeft, des te groter is de kans dat hij de ziekte oploopt. In het pre-antibiotische tijdperk was syfilis een veel voorkomende ziekte die bevolkingsgroepen teisterde. In 1905, meer dan 400 jaar nadat de ziekte in Europa was aangekomen, identificeerden twee Duitse wetenschappers, de zoöloog Fritz Schaudinn en de dermatoloog Erich Hoffmann, eindelijk het bacteriële agens dat verantwoordelijk is voor deze verwoestende ziekte. Treponema pallidum is een spirochaete, een tere kurkentrekkervormige bacterie die het lichaam binnendringt via microtrauma’s en schaafwonden in de slijmvliezen.
De ziekte breekt uit in drie stadia. Primaire syfilis, het eerste stadium van de ziekte, manifesteert zich als een ‘chancre’ (of zweer) die verschijnt op de eerste plaats van de bacteriële infectie. Deze zweer geneest meestal vanzelf, maar helaas is dit niet het einde van de infectie; de ziekte steekt opnieuw de kop op als secundaire syfilis. De besmette persoon begint zich onwel te voelen met koorts, huiduitslag en een zere keel. Opnieuw kunnen deze symptomen spontaan lijken te verbeteren, maar ze kunnen terugvallen totdat de ziekte zich uiteindelijk terugtrekt en latent en asymptomatisch wordt. Syfilis kan vele jaren latent en verborgen blijven voordat het opnieuw de kop opsteekt als tertiaire of late syfilis. Het is in dit stadium van de ziekte dat de meest ernstige symptomen verschijnen. Syfilis beschadigt het hart, veroorzaakt gezwellen die in elk lichaamsweefsel, inclusief de botten, kunnen verschijnen, en veroorzaakt neurologische schade die kan leiden tot mobiliteitsproblemen, dementie en krankzinnigheid.
Syfilis kan ook van moeder op kind worden doorgegeven. Een zwangere vrouw die besmet is met T. pallidum kan syfilis via de placenta overdragen op haar foetus, en in een derde van de gevallen kan dit leiden tot doodgeboorte en miskraam. Besmette moeders kunnen ook bevallen van baby’s met congenitale syfilis – een ernstige, invaliderende en vaak levensbedreigende infectie.
Syfilisbehandeling en -genezing: verleden, heden en toekomst
In 1516 beschreef Ulrich von Hutton, een Duitse geleerde die werd geplaagd door syfilis, een van de eerste behandelingen voor deze ziekte in zijn gedicht De Morbo Gallico. Guaiacum, of heilig hout, werd vanuit Midden-Amerika naar Europa gebracht om deze schadelijke ziekte te behandelen. Het was geen effectieve remedie, en alternatieve behandelingen zoals zweetbaden en kwikzalf en -inhalaties (soms beide) werden al snel een geaccepteerde behandeling. Hoewel kwik vreselijke bijwerkingen had en veel patiënten aan kwikvergiftiging stierven, bleef het het geneesmiddel bij uitstek voor syfilis tot 1910, toen Paul Ehrlich, een Duitse arts en Nobelprijswinnaar, de anti-yfilitische effecten van arseenverbindingen ontdekte. Ehrlichs benadering van de behandeling van besmettelijke ziekten zoals syfilis was radicaal. In plaats van zich te concentreren op het verbeteren van de symptomen van syfilis, besloot hij zich te richten op de ziekteveroorzaker, T. pallidum, en zo de patiënt en de symptomen van de patiënt te genezen. Ehrlich en zijn assistent, Sahachirō Hata, een Japanse bacterioloog, begonnen te zoeken naar een ‘magische Kugel’: een ‘magische kogel’. Zij concentreerden zich op het screenen van een reeks synthetische kleurstoffen op basis van arsenicum door de verbindingen methodisch te testen op met syfilis geïnfecteerde muizen. Compound 606 kwam al snel als duidelijke koploper uit de bus en werd al snel wereldwijd op de markt gebracht als Salvarsan™ en later, het verbeterde Neosalvarsan™. Was Salversan™ de magische kogel waarop Ehrlich had gehoopt? Niet helemaal; hoewel het effectief T. pallidum vernietigt, waren de schadelijke bijwerkingen en het complexe behandelingsregime van het geneesmiddel belangrijke problemen. Uiteindelijk kwam er een nieuwe behandeling voor syfilis na de ontdekking van penicilline door Alexander Fleming in Londen, in 1928. Tegen 1943 was de productie van penicilline grotendeels naar de Verenigde Staten verhuisd. Het was tegen de achtergrond van de massale migratie veroorzaakt door de Tweede Wereldoorlog dat John F. Mahoney, Richard C. Arnold en Ad Harris in het US Marine Hospital, Staten Island, met succes vier patiënten met primaire syfilis behandelden. Later in 1984 schreef Arnold over zijn eerdere werk:
“Syfilis was ooit een gevreesde en vreselijke ziekte waarbij miljoenen Amerikaanse burgers betrokken waren. Vóór de introductie van penicilline veroorzaakte de zware kuur vaak duizenden doden per jaar. De morbiditeit en mortaliteit van de ziekte zelf was afschuwelijk, en betrof alle leeftijden van foetus tot bejaarde.”
Tijdens het gouden tijdperk van de ontdekking van antibiotica kwamen er ook nieuwe alternatieve geneesmiddelen voor penicilline, zoals doxycycline, azithromycine en clindamycine, op de markt om deze ziekte te behandelen. Maar helaas is het optimisme dat het nieuwe antibioticatijdperk zou leiden tot de uitroeiing van bacteriële ziekten zoals syfilis voorbarig geweest. Syfilis is geen ziekte van het verleden. Wereldwijd komt congenitale syfilis nog steeds voor bij zwangere vrouwen, met ernstige gezondheidsproblemen en de dood van baby’s tot gevolg. Volgens de huidige schattingen waren er in 2012 wereldwijd ongeveer 18 miljoen gevallen van syfilis, met 5,6 miljoen nieuwe gevallen van syfilis bij vrouwen en mannen in de leeftijd van 15-49 jaar. In het Verenigd Koninkrijk is het aantal besmettelijke syfilisdiagnoses het hoogst sinds het midden van de jaren vijftig, en dit patroon herhaalt zich op wereldwijde schaal. Het is zorgwekkend dat, hoewel penicilline en zijn derivaten nog steeds een doeltreffend geneesmiddel zijn, er nu al stammen van syfilis zijn die resistent zijn tegen de nieuwere, alternatieve geneesmiddelen, zoals azithromycine en clindamycine. De ‘Grote Pokken’ is nog steeds onder ons en dient als een grimmige herinnering dat voorkomen nog steeds beter is dan genezen.
LAURA BOWATER
Norwich Medical School, University of East Anglia, Norwich NR4 7TJ, UK
VORDER LEZEN
Frith, J. (2012). Syfilis – de vroege geschiedenis en behandeling tot penicilline en het debat over de oorsprong. J Mil Veterans Health. 20(4), 49-58.
Harper, K. N. & anderen (2008). Over de oorsprong van de treponematosen: een fylogenetische benadering. Onder redactie van A. Ko. PLoS Negl Trop Dis 15:2(1), e148.
Mahoney, J. F., Arnold, R. C. & Harris, A. (1943). Penicilline behandeling van vroege syfilis: een voorlopig verslag. Vener Dis Inf 24, 355-357.
Newman, L. & anderen (2015). Wereldwijde schattingen van de prevalentie en incidentie van vier geneesbare seksueel overdraagbare infecties in 2012 op basis van systematische review en wereldwijde rapportage. PLOS One 8:10(12), e0143304.
Public Health England (2013). Recente epidemiologie van infectieuze syfilis en congenitale syfilis. November 2013. Accessed 17 August 2016.
Rothschild, B. M. (2005). Geschiedenis van syfilis. Clin Infect Dis 15:40(10), 1454-1463.
Stamm, L. V. (2010). Global challenge of antibioticaresistente Treponema pallidum. Antimicrob Agents Chemother 54(2), 583-589.
Tampa, M. & anderen (2014). Korte geschiedenis van syfilis. J Med Life 15:7(1), 4-10.