De oude Grieken brachten ons allerlei belangrijke innovaties, van de democratie, die in de 6e eeuw v.Chr. in Athene werd geboren, tot de Olympische Spelen, die 200 jaar eerder begonnen als een religieus en atletisch festival. Dit artikel onthult tien verrassende Griekse uitvindingen die je misschien niet associeert met deze periode in de geschiedenis, en die allemaal bewijzen hoe werkelijk centraal de oude Grieken stonden in de vorming van de beschaving.
Achtergronden bij de oude Griekse uitvindingen en cultuur
Het oude Griekenland was een artistieke, politieke en economische krachtpatser wiens cultuur vele aspecten van de moderne westerse samenleving zoals wij die kennen heeft gevormd. De architectuur, kunst en literatuur in klassieke stijl zijn herhaald en opnieuw verbeeld in kunst en cultuur van de 21e eeuw. Het introduceerde ook de politieke democratie of demokratia, die in talrijke moderne culturen is blijven voortbestaan. Naast de bekende ideologieën van het oude Griekenland en zijn bijdragen aan de hedendaagse samenleving, zijn er echter ook verschillende Griekse uitvindingen die ook nu nog de samenleving ten goede komen.
Centrale verwarming
Ondanks de hete, zonnige mediterrane zomers moesten de oude Grieken toch manieren zien te vinden om warm te blijven. Naast dikke mantels en binnenhaarden kwamen zij met een veel technischere en effectievere oplossing om de kou op afstand te houden.
De kracht van de zon kon natuurlijk worden benut door het slim plaatsen van ramen, maar de Grieken gingen nog een stap verder door hun gebouwen te construeren met een uniek vloerverwarmingssysteem dat bekend staat als een hypocaust.
Met hypo dat ‘onder’ betekent en caust dat ‘branden’ betekent, spreekt de naam voor zich. De vloer werd gebouwd boven een laag verhoogde tribunes, waardoor warme lucht uit een nabijgelegen oven werd gecirculeerd. Dit ingenieuze ontwerp werd voor het eerst opgetekend in de tempel van Artemis te Efese in 350 v. Chr. en werd ook gebruikt in een van de vroegste badhuizen, gelegen in Olympia, en gebruikt door atleten na hun training en wedstrijden.
Toen de Romeinen aan de macht kwamen, namen zij de technologie over en gebruikten deze met groot effect in hun eigen huizen, openbare gebouwen en badhuizen. De val van het Romeinse Rijk betekende ook de trieste ondergang van warme baden, die vooral een traktatie waren voor de elite. Enige vorm van het hypocaustum systeem bleef echter bestaan in grote gebouwen zoals kloosters en kastelen.
Bruggen
Rudimentaire bruggen zijn er al zolang als de mens nodig heeft om smalle stukken water over te steken: Er is niet veel fantasie voor nodig om een boomstam over een beek te leggen en je, zij het hachelijk, naar de overkant te spoeden. Maar bruggen waren eigenlijk Griekse uitvindingen; zij waren de eersten die de kunst van het bruggen bouwen ontwikkelden en de eerste boogbruggen van steen bouwden.
Zo sterk waren deze constructies dat er vandaag de dag nog verschillende bestaan (en gebruikt worden!), zoals de Arkadiko Brug in de Peloponnesos, die dateert van meer dan drieduizend jaar geleden. Het is een van de vier Myceense bruggen die werden gebouwd langs een snelweg die de oude steden Tiryns en Epidaurus met elkaar verbond. Met zijn breedte van 2,5 meter kon de brug gemakkelijk een strijdwagen herbergen en biedt hij een uniek inzicht in het reizen, de handel en de techniek in de Bronstijd.
Zoals de meeste Griekse uitvindingen werd de brug ijverig overgenomen door de Romeinen, die in hun hele rijk steeds indrukwekkender en omvangrijker bruggen bouwden. In tegenstelling tot het hypocaustumsysteem stierf de brug echter niet uit met de Romeinen, maar is zij sindsdien een hoeksteen van de techniek gebleken.
Vuurtorens
Toen de oude Grieken hun maritieme technologie verbeterden en zich met hun schepen verder in de ruimte waagden, werd de noodzaak duidelijk van meer geavanceerde veiligheidsprocedures. De dreiging van verborgen riffen en rotsen was de zeevarende Grieken bekend en kwam zelfs voor in hun meest geliefde verhalen. Vaak werd een zeeman gewaarschuwd voor een naderende landmassa door een vuurpijl boven op een hoge heuvel, maar deze waren onbetrouwbaar, onnauwkeurig en hielpen weinig om aanvaringen en schipbreuken te voorkomen.
De vuurtoren werd de oplossing voor dit probleem en een van de nuttigste Griekse uitvindingen. Hoewel veel van deze vuurtorens eenvoudige bouwwerken waren, behoorden er een paar tot de grootste bouwwerken van de oudheid, met als bekendste de Pharos van Alexandrië. Deze almachtige vuurtoren aan de Egyptische kust werd gebouwd tijdens de Hellenistische periode van de Griekse geschiedenis, na de val van Alexander de Grote. Met een kolossale hoogte van 118 meter en honderden kamers, intelligent ontworpen om de kracht van de wind te verdrijven en het gewicht van het gebouw te dragen, bleef de vuurtoren 1000 jaar staan, tot hij door aardbevingen werd verwoest.
Katapulten
Zo graag als de oude Grieken op symposia zaten te borrelen en te discussiëren, zo graag vochten ze ook. Van Marathon tot Thermopylae zijn hun veldslagen legendarisch, en het is dan ook geen wonder dat zij een aantal catastrofale wapens ontwikkelden. Naast speren, zwaarden en schilden bevatte de oude Griekse wapenkamer nog een ander wapen met een enorm vernietigend potentieel.
Omstreeks 400 v. Chr. gebruikte een Syracusaan, Dionysius de Oudere, de principes van spanning, torsie en hefboomwerking achter de kruisboog om een immense steenwerper te construeren, die nu wordt erkend als het eerste voorbeeld van een katapult. De Grieken maakten al snel gebruik van de nieuwe technologie en gebruikten die met groot succes in hun militaire conflicten: sommige katapulten konden ongelooflijk zware stenen werpen over een afstand van 100m of meer! Dit maakte een snel einde aan vele belegeringen. Later ontwikkelden zij de technologie verder door er de ballista van te maken, waarmee enorme pijlen over nog grotere afstanden konden worden afgeschoten. De uitvinding van Dionysius betekende een revolutie in de oorlogsvoering, en de algemene principes achter zijn katapult bleven nog vele eeuwen in gebruik.
Muziekinstrumenten
Muziek speelde, net als tegenwoordig, een sleutelrol in de oude Griekse samenleving. Men genoot er niet alleen van in de beslotenheid van het eigen huis, maar ook bij openbare gelegenheden, van atletiekwedstrijden tot religieuze plechtigheden, en zelfs tijdens de strijd. Muziek was zo belangrijk voor de identiteit van de Grieken dat zij het als een geschenk van de goden beschouwden, en de uitvinding van bepaalde instrumenten aan specifieke goden toeschreven.
De lier, een snaarinstrument als een kleine harp, was het werk van Hermes, de syrinx, beter bekend als de panfluit, was afkomstig van de gelijknamige Pan, en de aulos, of de fluit, was gemaakt door Athena, godin van de wijsheid en de oorlog. De catalogus van Griekse instrumenten omvatte ook slagwerk in de vorm van de cimbalen (kymbala), trommel (tympanon) en tamboerijn (rhoptron), meer blaasinstrumenten zoals trompetten (salpinx) en hoorns (keras), en een ander snaarinstrument, de kithara, die algemeen wordt beschouwd als de voorloper van de moderne gitaar.
Het scala en de omvang van de Griekse muzikale uitvindingen tonen aan hoe intrinsiek de kunst was in het leven van de Grieken. Van Plato tot prostituees, muziek was onlosmakelijk verweven in hun cultuur op elk niveau.
Kauwgom
Het vijfde grootste van de Griekse eilanden, Chios, was een van de oude staten die een democratische grondwet aannam zoals die van Athene. Het was ook een van de eerste staten die zijn eigen munten sloeg, met het symbool van de sfinx. En toch was een van de meest unieke en belangrijke dingen van Chios niet zijn politiek of economie, maar zijn bomen.
De bomen die groeien op het zuidelijke deel van het eiland, dat bekend kwam te staan als Mastichochoria, scheidden een hars af die de bijnaam “tranen van Chios” kreeg. Deze mastiekdruppels werden door de Grieken geoogst en op rudimentaire wijze verwerkt tot een soort kauwgom. De beroemde arts uit de oudheid, Hippocrates, raadde het gebruik ervan zelfs aan om spijsverteringsproblemen te voorkomen, verkoudheid tegen te gaan en de adem te verfrissen.
Ook de Romeinen pikten het gebruik van mastiek als kauwgom op en voegden vaak andere ingrediënten toe om het op smaak te brengen. Het zou echter nog 2000 jaar duren voordat kauwgom in Amerika commercieel werd vervaardigd, geproduceerd en verkocht.
Kranen
Hoewel de hijskraan een beeldbepalend kenmerk lijkt van de moderne skyline van steden, werd dit type machines eigenlijk al duizenden jaren geleden ontwikkeld. De oude Mesopotamiërs vonden apparaten uit om grote hoeveelheden water op te tillen, en ook de Egyptenaren beschikten over rudimentaire bouwtechnologie, maar het waren de oude Grieken die deze machines op een heel nieuw niveau brachten, waardoor zij steeds ambitieuzere architectonische hoogstandjes konden creëren.
Tijdens de 6e en 5e eeuw v. Chr. ontwikkelden de Grieken een systeem van katrollen, lieren en oprijplaten om een reeks verschillende kranen te produceren voor het hijsen van zware lasten. Individueel waren deze bekend onder namen als de trispastos, die drie katrollen had, en de pentaspastos, die er vijf had, maar de kraan werd algemeen aangeduid als de polyspaston, wat letterlijk ‘veel katrollen’ betekent.
Een van de prachtigste voorbeelden van het werk van de kraan in het oude Griekenland is het Parthenon, dat werd opgetrokken uit blokken marmer die zo groot waren dat zij niet door mensen alleen konden worden gehanteerd. Terwijl de Egyptenaren en Assyriërs menselijke arbeid hadden gebruikt (vaak ten koste van mensenlevens) om hun bouwmaterialen te verplaatsen en op te stapelen, vonden de oude Grieken de hijskraan uit als een zeer verfijnde oplossing voor het probleem van de bouw.
Spuiten
Noodzaak is de moeder van de uitvinding, en aangezien de oude Grieken niet immuun waren voor puistjes, steenpuisten en wonden, bedachten zij een methode om met deze nogal onaangename onvermijdelijkheden om te gaan. De Griekse wiskundige en ingenieur, Held van Alexandrië, vermeldde het gebruik van een instrument, de pyoulkos, om etter te verwijderen. De pyoulkos kon niet alleen stoffen naar buiten zuigen door middel van een lange, dunne naald, maar kon ook worden gebruikt om vloeistoffen in het lichaam te injecteren.
Men denkt dat deze spuit ongeveer 300 jaar eerder was uitgevonden door Ctesibius van Alexandrië, die ook verantwoordelijk was voor een aantal andere vernieuwingen, waaronder de waterklok en het pijporgel. De spuit uit de oudheid had een vergelijkbare grootte en vorm als zijn moderne tegenhanger, maar was gemaakt van koper. Later, in de 2e eeuw na Christus, gebruikte de Griekse arts Galenus spuiten van koper, die hij op de ogen zou hebben gebruikt als middel tegen staar!
Sporten
Sporten speelden een belangrijke rol in het oude Griekenland als een belangrijke fase in de opvoeding van een kind, voorbereiding op militaire conflicten, en een begeleiding van religieuze erediensten. De beroemdste atletiekwedstrijden werden gehouden in Olympia, de voorloper van de moderne Olympische Spelen.
Naast de traditionele hardloopwedstrijden en werpwedstrijden, vonden de Grieken een aantal nieuwe sporten uit. Bij sommige daarvan ging het om combinaties van de andere onderdelen, zoals de vijfkamp, die bestond uit springen, twee soorten werpen, hardlopen en worstelen, terwijl andere meer gewelddadig waren.
Worstelen heeft een lange geschiedenis die voorafgaat aan de Grieken, maar de meer formele contactsport van het boksen, waarbij twee vechters in een ring staan, beschermende handschoenen dragen en onder toezicht staan van een scheidsrechter, was het produkt van het 23ste Olympisch festival, in 688 v. Chr. 40 jaar later werd een andere vechtsport op het festival geïntroduceerd: de Pankration was een combinatie van boksen, worstelen en verstikking, en was zo gevaarlijk dat vele deelnemers in de arena stierven!
Filosofie
Als er iets was waar de Grieken beter in waren dan vechten, dan was het wel denken. Het woord ‘filosofie’ komt van het Griekse phile, dat ‘liefde’ betekent, en sophia, dat ‘wijsheid’ betekent, en men is het er algemeen over eens dat de discipline haar wortels heeft in de wereld van het oude Griekenland. Thales van Miletus wordt vaak beschouwd als een van de vroegste westerse filosofen. Hij en de andere pre-Socratische filosofen bestudeerden de natuurlijke wereld om beter te begrijpen wat het betekent om mens te zijn en zochten naar verklaringen en rechtvaardigingen voor onze daden en overtuigingen.
In de 5e eeuw v. Chr. revolutioneerden Socrates en zijn leerling Plato het menselijk denken met hun vragen over de definitie der dingen, hun ideeën over de ziel en hun uitdaging aan bijna universeel aanvaarde concepten. Deze erfenis van nieuwsgierigheid en intellectuele exploratie werd door Plato’s leerling Aristoteles voortgezet tot in de 4e eeuw, toen een groot aantal andere filosofische scholen, zoals de Epicuristen, Stoïcijnen en Sceptici, hun zegje kwamen doen.
Hoewel mensen zich door de geschiedenis heen ongetwijfeld hebben afgevraagd wat de grote vragen waren die door Socrates, Plato, Aristoteles en hun tijdgenoten werden onderzocht, hebben de oude Grieken deze uiteenlopende overpeinzingen tot een discipline gemaakt en kan men zeggen dat zij de filosofie hebben uitgevonden.
Meer over oude Griekse uitvindingen
Terracotta Kylix met een afbeelding van een man die een lier bespeelt, toegeschreven aan de Dokimasia-schilder, 480 v. Chr., via het Metropolitan Museum of Art, New York
Elke van deze Griekse uitvindingen laat het belang zien van de oude denkers, ontdekkingsreizigers en uitvinders achter hen, niet alleen voor de Griekse geschiedenis maar voor de menselijke beschaving in het algemeen. Hun filosofie vormt de manier waarop wij vandaag denken, hun techniek helpt ons nog steeds bij het opbouwen van onze gemeenschappen, en hun artistieke innovaties brengen nog steeds schoonheid in de wereld om ons heen. Voor meer verrassende historische uitvindingen, lees over die van de Romeinen, Egyptenaren, en Mesopotamiërs.